Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej na rzecz powodów tytułem zachowku po 150 000 zł z odsetkami ustawowymi. Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że powodowie byli synami spadkodawcy, który w testamencie własnoręcznym powołał do całego spadku swoją partnerkę (pozwaną), a synów wydziedziczył. Jako przyczynę wydziedziczenia wskazał, że „od trzech lat kłamią, niszczą i trwonią mój majątek, donoszą na mnie na policję i do prokuratury, nie udzielają mi pomocy w mojej chorobie i starości”. W 2001 r. nastąpiło ogłoszenie upadłości biura podróży prowadzonego przez spadkodawcę. Niepowodzenie to stało się przyczyną nadużywania przez niego alkoholu. Ostatecznie spadkodawca rozwiódł się z matką powodów. Od rozwodu rodziców relacje między synami a ojcem stały się bardzo złe. Synowie pozwali ojca o alimenty. Spadkodawca pod wpływem alkoholu bywał agresywny. W domu dochodziło do awantur. Synowie stawali w obronie matki. Padały wyzwiska, groźby, oskarżenia o kradzież. Stosowano wzajemnie przemoc fizyczną. W 2002 r. jeden z powodów po awanturze z ojcem udał się do lekarza sądowego, który stwierdził u niego otarcia naskórka, stłuczenia, rany cięte za uchem i w okolicach skroni. Z kolei spadkodawca w 2004 r. zawiadomił policję, że został napadnięty i pobity przez synów. Przeciwko spadkodawcy toczyło się również postępowanie o uszkodzenie samochodu na szkodę syna. Ponadto spadkodawca powiadomił policję, że syn kierował wobec niego groźby karalne.

W ocenie SO, dokonane ustalenia nie pozwalały na uznanie za skuteczne wydziedziczenia powodów. Według art. 1008 KC, skuteczność wydziedziczenia zależy od tego, aby jego przyczyną była jedna z okoliczności wymienionych w tym przepisie. W sprawie wymaganie to nie zostało spełnione.

Podzielając zdanie wyrażone przez SO, SA oddalił apelację pozwanej.

Pozwana wniosła skargę kasacyjną, zarzucając przede wszystkim naruszenie art. 1008 i 1009 KC przez przyjęcie, że w sprawie nie została w odniesieniu do powodów wykazana ustawowa przyczyna wydziedziczenia. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i zmienił wyrok SO w ten sposób, że powództwo oddalił.

Sąd Najwyższy wskazał, że zgodnie z art. 991 § 1 KC uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Uprawniony nie może być pozbawiony wolą spadkodawcy zachowku, chyba że wystąpią przesłanki do wydziedziczenia go przez spadkodawcę (art. 1008–1010 KC). Według art. 1008 pkt 3 KC, spadkodawca władny jest wydziedziczyć w testamencie uprawnionego do zachowku, jeżeli uprawniony uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. To właśnie ziszczenie się tej przyczyny wydziedziczenia należało, zdaniem SN, ocenić w przedmiotowej sprawie. Sąd Najwyższy stwierdził, że dokonane w sprawie ustalenia pozwalają uznać zachowanie powodów za wyraz kwalifikującego się jako przewidziana w art. 1008 pkt 3 KC podstawa wydziedziczenia – zerwania z ojcem, normalnie istniejącej w stosunkach rodzinnych, więzi uczuciowej. Nieutrzymywanie przez powodów z ojcem normalnej więzi rodzinnej, a nawet ich oczywiście wrogie wobec niego postępowanie, cechowała nie tylko długotrwałość ale i w dużym stopniu nasilenia zła wola. Przy tym, mimo iż ojciec niewątpliwie przyczynił się do powstania takiego stanu, nie ma podstaw, w ocenie SN, aby uznać go za wyłącznie winnego wytworzenia się takiego stanu. Sam rozpad małżeństwa rodziców powodów zakończony rozwodem bez orzekania o winie nie mógł usprawiedliwiać całkowitego zerwania przez synów związków z ojcem. Ojciec dopuszczał się wprawdzie w okresie poprzedzającym wydziedziczenie także aktów agresji wobec powodów, ale i oni dopuszczali się względem niego takich aktów. W przypadku zaś aktów agresji ojca wobec pełnoletnich synów i ich wzajemnych aktów agresji względem niego, nie można przyczyny zerwania między nimi więzi uczuciowej charakterystycznej dla stosunków rodzinnych upatrywać wyłącznie w zawinionym postępowaniu jednej tylko ze stron. W chwili wydziedziczenia powodów przez ojca, więź rodzinna między nimi a ojcem, uzasadniająca przyznanie zachowku, miała zatem jedynie wymiar formalny. Nie znajdowała pokrycia w rzeczywistych relacjach właściwych stosunkom między rodzicami a dziećmi, brak zaś racjonalnych argumentów przemawiających za udzieleniem ochrony w drodze zachowku osobom, których więź rodzinna ze spadkodawcą ma wyłącznie formalny wymiar, jeżeli taki stan nie jest wynikiem wyłącznie winy spadkodawcy. Uznanie w zaskarżonym wyroku wydziedziczenia powodów za bezskuteczne było więc, w ocenie SN, błędne.

W komentowanym orzeczeniu SN trafnie zauważył, że zasadą w prawie cywilnym jest swoboda decydowania o swoim majątku, także na wypadek śmierci, a więc – i swoboda testowania. Swoboda testowania nie jest jednak nieograniczona. Ograniczenie swobody testowania stanowi instytucja zachowku. Prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku, niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny. Jednakże, spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku tylko wtedy, gdy zaistniała ustawowa przyczyna wydziedziczenia wymieniona w art. 1008 KC. W punkcie trzecim wspomnianego artykułu, jako przesłanka wydziedziczenia wskazane zostało uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. Przesłanka ta zakłada, z jednej strony, długotrwałość, ciągłość nagannego postępowania lub powtarzalność czynności składających się na to postępowania, a z drugiej także umyślność tego postępowania (złą wolę po stronie osoby naruszającej obowiązki rodzinne). W pojęciu uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy mieści się jednak nie tylko pozbawienie spadkodawcy opieki niezbędnej ze względu na stan zdrowia i wiek, lecz – jak się zgodnie w orzecznictwie i piśmiennictwie uznaje – także zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych, ustania normalnej w stosunkach rodzinnych więzi uczuciowej. Jak zauważył SN, nawet jednak całkowite i długotrwałe zerwanie ze spadkodawcą przez uprawnionego do zachowku charakterystycznej dla stosunków rodzinnych więzi uczuciowej nie może stanowić podstawy do wydziedziczenia, jeżeli nastąpiło ono wyłącznie z winy spadkodawcy. Jednakże, sytuacja zmienia się, gdy to obie strony przyczyniają się do zerwania więzi rodzinnych, tak jak to miało miejsce w przedmiotowej sprawie. W sytuacji, gdy to obie strony (a więc spadkodawca i uprawnieni do zachowku) dopuszczają się względem siebie aktów agresji, zrywając łączącą ich więź uczuciową, zdaniem SN, zachodzi przesłanka wydziedziczenia z art. 1008 pkt 3 KC i zachowek podmiotom uprawnionym się nie należy.