Granice prawnie dozwolonej krytyki w formie satyry i karykatury

Tekst pochodzi z numeru: 11 (137) listopad 2012

Jakub Znamierowski

Satyra i karykatura są formami, w ramach których realizowana jest działalność pisarska i publicystyczna.

Wedle definicji przedstawionej w „Małym słowniku języka polskiego” satyrą jest: „utwór literacki wyszydzający, ośmieszający wady, obyczaje, zjawiska społeczne, polityczne itp.; wyszydzanie”¹. Z kolei W. Kopaliński satyrę definiuje następująco: „aktualny utwór lit., wyszydzający, chłoszczący, ośmieszający indywidualne a. społeczne wady i przywary, zło i bezprawie; ogół utworów tego rodzaju”².

Uwagi wstępne

Istnieje kilka rodzajów satyry. W orzecznictwie wyróżnia się satyrę konkretną oraz abstrakcyjną.Zgodnie z wyrokiem SN z 20.6.2001 r.³ satyra konkretna odnosi się do rzeczywistych zjawisk i zdarzeń współczesnych; satyra abstrakcyjna stanowi natomiast jej przeciwieństwo. W doktrynie dokonano podziału na satyrę krytyczną i niekrytyczną⁴. Wskazuje się, że: „Zakamuflowaną formą satyry krytycznej jest niekiedy pseudofikcyjna lub częściowo tylko fikcyjna narracja o niby-fikcyjnych postaciach, która jednak wyraźnie odnosi się do faktycznie istniejących, konkretnych ludzi i pozornie tylko fikcyjnych wydarzeń, które mają swoje odpowiedniki w rzeczywistości”, oraz dodaje się, że jedną z jej odmian jest political fiction⁵; wymienia się także satyrę dotyczącą spraw o znaczeniu publicznym, w tym satyrę polityczną⁶.

Karykaturą, zgodnie z eksplikacją przedstawioną w wymienionym „Małym słowniku języka polskiego”, jest „przesadne uwydatnienie charakterystycznych cech osoby lub przedmiotu, głównie w rysunku i grafice lub w utworze literackim, dla wywołania wrażenia śmieszności”⁷. Natomiast według słownika W. Kopalińskiego jest nią: „humorystyczne, ośmieszające uwydatnienie, wyolbrzymienie charakterystycznych cech osoby, przedmiotu a. wydarzeń, gł. w plastyce i lit.”⁸.

Jak wynika z powyższych definicji, zarówno satyra, jak i karykatura mają zazwyczaj charakter krytyczny. O tych właśnie krytycznych formach satyry i karykatury będzie w niniejszym artykule mowa.

Krytyką, zgodnie z definicją przedstawioną przez przywoływany już „Mały słownik języka polskiego”, jest „»analiza i ocena wartości czegoś: ocena ujemna, ganienie, krytykowanie«. K. obiektywna, subiektywna, twórcza, postępowa, miażdżąca. K. poglądów, dzieł”⁹.

Z kolei wg słownika W. Kopalińskiego jest nią „analiza i ocena wartości (dobrych i złych stron) czegoś: pot. ocena ujemna, ganienie, wykazywanie braków, niedociągnięć; recenzja”¹⁰.

Należy zauważyć, że, jak słusznie stwierdzają B. Kosmus i G. Kuczyński w komentarzu do PrPras: „Karykatura jest jednym z przejawów satyry (…)”¹¹. Innymi słowy utwór o charakterze satyrycznym może przybrać formę karykatury. Z związku z tym dalsze uwagi odnoszące się do satyry dotyczyć będą również karykatury.

Satyra i karykatura uregulowane są w art. 41 ustawy z 26.1.1984 r. – Prawo prasowe¹².

Zgodnie ze wzmiankowanym przepisem art. 41 PrPras służy realizacji zadań określonych w art. 1 PrPras, tj. wolności wypowiedzi, urzeczywistnianiu prawa obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej, a także pozostaje pod ochroną prawa publikowanie zgodnych z prawdą i rzetelnych, służących realizacji sprawozdań z jawnych posiedzeń Sejmu i rad narodowych oraz ich organów (obecnie Senatu oraz organów samorządowych¹³), jak również publikowanie rzetelnych, zgodnych z zasadami współżycia społecznego ujemnych ocen dzieł naukowych lub artystycznych albo innej działalności twórczej, zawodowej lub publicznej.

Wspomniany art. 41 PrPras stanowi, że do satyry i karykatury stosuje się odpowiednio regulacje w nim zawarte. Jak z tego wynika, skoro regulacje owe stosowane są odpowiednio, to nie powinno się ich stosować wprost, ze względu bowiem na specyficzny charakter satyry i karykatury, w wielu względach odmienny od „typowej” („zwykłej”) formy utworu krytycznego, nie wszystkie normy odnoszące się do takiego utworu znajdują do nich zastosowanie. W doktrynie wspomina się przykładowo, że odmiennie winno się oceniać satyrę i krytykę z punktu widzenia zasad współżycia społecznego¹⁴. Zdanie takie należy podzielić, słusznie bowiem argumentuje jego autorka, iż normy społecznego przyzwolenia dla satyry są inne niż dla krytyki¹⁵. Granice takiego społecznego przyzwolenia wydają się być szersze. Twierdzenie takie znajduje odzwierciedlenie w orzecznictwie SN. Przyjmuje się w nim bowiem „jednolicie”, że „forma satyryczna »pozwala na więcej«”¹⁶.

W związku z tym należy w tym miejscu opisać granice dopuszczalnej prawem krytyki tak, by móc w dalszej części niniejszego artykułu przedstawić, nawiązując do nomenklatury przywołanej przez SN, na ile „więcej” względem krytyki w zwykłej formie autor może sobie „pozwolić”, wyrażając ją w formie utworu satyrycznego lub karykatury.

Warto nadto zaznaczyć, że granice dozwolonej krytyki w formie satyry i karykatury nie są przedmiotem zainteresowania prawa Unii Europejskiej.

Granice dotyczące krytyki en general

Krytyka mieści się w jednej z płaszczyzn wolności słowa funkcjonujących w Konstytucji RP, mianowicie w, zaliczonej do wolności politycznych, wolności wyrażania poglądów określonej w jej art. 54 (drugą ze wzmiankowanych płaszczyzn jest, klasyfikowana raczej jako wolność osobista, wolność wypowiedzi, mająca swoją podstawę w art. 41 ust. 1 Konstytucji RP oraz po części także w art. 49)¹⁷.

Swoją podstawę w ramach „zwykłej” ustawy krytyka ma, jak już zostało wspomniane, w art. 41, a także, o czym będzie napisane w dalszej części niniejszego artykułu, w art. 6 PrPras.

W omawianym art. 41 wyróżnić można dwie (E. Ferenc-Szydełko wymienia trzy¹⁸) sfery aktywności dziennikarskiej:

1) publikowanie zgodnych z prawdą i rzetelnych sprawozdań z jawnych posiedzeń Sejmu, Senatu oraz organów samorządowych;
2) publikowanie rzetelnych, zgodnych z zasadami współżycia społecznego ujemnych ocen dzieł naukowych lub artystycznych albo innej działalności twórczej, zawodowej lub publicznej.

W doktrynie pojawił się głos, że prawo do krytyki nie obejmuje pierwszej z wymienionych kategorii¹⁹. Twierdzenie takie wydaje się jednak być zbyt daleko posunięte, nietrudno bowiem wyobrazić sobie sprawozdanie, które zawiera krytyczne wypowiedzi ocenne dotyczące np. zachowania posłów podczas posiedzenia Sejmu. Niezrozumiałe byłoby odmawianie takowym wypowiedziom ochrony prawnej na podstawie omawianej regulacji. Zdanie takie podzielane jest przez J. Sobczaka, który twierdzi, że: „W tekście sprawozdania z obrad dziennikarz może zawrzeć elementy krytyki”²⁰.

W literaturze przedmiotu podnosi się również, że art. 41 PrPras jest przepisem niepotrzebnym z racji tego, że prawo do krytyki prasowej, jako wycinek wolności słowa, jest już zagwarantowane na gruncie uregulowań ustawy zasadniczej, umów międzynarodowych (np. Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności²¹), a także art. 1 PrPras²². Stwierdzenie takie uznać należy za zbyt daleko idące, gdyż uregulowanie art. 41 PrPras stanowi konkretyzację prawa wyrażonego w art. 54 Konstytucji RP. Konkretyzacji przepisów rangi konstytucyjnej jest w polskim prawie wiele, przykładem może być art. 5 § 1 KPK, odzwierciedlający art. 42 ust. 3 Konstytucji RP. W związku z powyższym nie sposób uznać art. 41 PrPras za superfluumustawowe.

Zgodzić się należy jednak z tezą, że artykuł ten prasy nie uprzywilejowuje, a wręcz przeciwnie, w pewnym sensie ją ogranicza, gdyż określa ramy zgodnej z prawem wypowiedzi krytycznej²³.

Podmiotami czynnymi, tj. wykonującymi prawo do krytyki, są dziennikarze, a także osoby, które na co dzień działalnością dziennikarską się nie zajmują, a jedynie od czasu do czasu publikują w prasie.

Z kolei podmiotami biernymi, tj. tymi, wobec których krytyka jest stosowana, mogą być osoby i instytucje podejmujące się działalności wymienionej w art. 41, tj. działalności naukowej, artystycznej, innej działalności twórczej, a także zawodowej oraz publicznej, a w szczególności politycznej.

Krytyka powinna służyć określonym celom. Wyrażone są one w art. 1 PrPras, do którego odsyła art. 41 PrPras. Są nimi realizacja wolności wypowiedzi, urzeczywistnianie prawa obywateli do ich rzetelnego informowania, jawność życia publicznego, a także kontrola i krytyka społeczna. Cel publikacji uznawany jest za istotny czynnik mający wpływ na ocenę ewentualnej bezprawności krytyki w niej zawartej w przypadku naruszenia nią dóbr osobistych²⁴. Przy rozważaniach dotyczących bezprawności krytyki należy rozważyć, czy służy ona ochronie „ważnych społecznie wartości”²⁵. Za niedopuszczalną należy uznać krytykę zmierzającą do dokuczenia osobie jej poddanej lub jej szykanę. Krytyka winna zatem być wyrażona ad rem, a nie ad personam²⁶. Granica między obydwoma wzmiankowanymi rodzajami krytyki jest płynna. Jak słusznie bowiem zauważono w doktrynie, krytykowanie czyjejś działalności zawsze będzie do pewnego stopnia wpływać na ocenę osoby owej działalności się podejmującej²⁷.

Istotnym elementem oceny, czy dana krytyka pozostaje pod ochroną prawa, jest jej forma. Ma ona zasadnicze znaczenie dla oceny granic dozwolonej wypowiedzi, zgodnej ze standardami danego gatunku literackiego. Forma różnicuje kryteria oceny danego artykułu prasowego²⁸. Co więcej, środków wyrazu zastosowanych w wypowiedzi prasowej nie można analizować dosłownie, w oderwaniu od jej formy²⁹.

Warto zaznaczyć, że w orzecznictwie wyrażony został słuszny, jak się wydaje, pogląd, iż sama forma publikacji nie może stanowić bezprawnego naruszenia dóbr osobistych, które skutkuje obowiązkiem zamieszczenia przeprosin i zapłacenia zadośćuczynienia³⁰. Przeciwny wniosek prowadziłby do sytuacji, w której niemożliwe stałoby się zgodne z prawem posługiwanie się pewnymi formami wypowiedzi, co stanowiłoby znaczne ograniczenie wolności wyrażania poglądów.

Nadto, zgodnie ze wskazaniami judykatury, dopuszczalne jest posłużenie się w debacie publicznej formą filipiki, która cechuje się stosowaniem ostrych środków ekspresji, wykorzystywaniem „broni zapożyczonej”, w sytuacji dotyczącej długotrwałej działalności osoby publicznej, która to działalność zagraża podstawowym wartościom społeczeństwa demokratycznego, o ile instytucje publiczne oraz opinia publiczna zachowują wobec tejże działalności postawę bierną³¹. Stanowisko to wydaje się być nazbyt radykalne w zakresie dotyczącym długotrwałej działalności danej osoby publicznej oraz biernej postawy instytucji oraz opinii publicznej. Sugeruje bowiem ono, że przesłanką konieczną dla możliwości zastosowania filipiki jest upływ pewnego czasu, w którym to nie powinna ze strony tych podmiotów zostać podjęta żadna akcja mająca na celu wyrażenie ujemnego osądu wobec osoby, której długotrwałe działania zagrażają istotnym dla społeczeństwa demokratycznego wartościom. Tymczasem działania mające negatywne skutki dla funkcjonowania demokracji często wymagają natychmiastowej i ostrej reakcji mediów i nie sposób uznać, by reakcje owe miały być uznawane za bezprawne. Reakcje takie winny być dopuszczalne ponadto nie tylko wobec działań trwających już jakiś czas, ale i pojedynczych, krótkotrwałych, ponieważ również takie mogą mieć istotne przełożenie na byt i jakość ustroju demokratycznego.

Krytyka, zgodnie z art. 41 PrPras, winna być rzetelna. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że termin „rzetelny” może znaczyć tyle, co „odpowiedzialny, zgodny z zasadami sztuki, niestosujący niedozwolonych wybiegów, uczciwy, niewprowadzający umyślnie w błąd”³². Rzetelność dziennikarska uznawana jest za „najlepszą gwarancję zarówno prawidłowej realizacji zadań prasy”, jak i „respektowania praw osób, których publikacja dotyka”³³. Wymóg rzetelności odnosi się do wszystkich gatunków dziennikarstwa³⁴ i nie dotyczy tylko treści publikacji, ale i jej tytułu³⁵. Jak orzeczono w wyroku SN z 14.11.1986 r.³⁶, operowanie faktami niesprawdzonymi nie może dawać zadośćuczynienia wymogowi krytyki rzetelnej. W wyroku SN z 21.11.2002 r. wskazano z kolei, że obraźliwa forma wypowiedzi nie może być uznana za spełniającą wymóg rzetelności oraz zgodności z prawem³⁷.

Warto zwrócić uwagę na dziennikarski obowiązek dochowania szczególnej staranności i rzetelności w odniesieniu do zbierania i wykorzystywania materiałów prasowych, ustanowiony w art. 12 ust. 1 pkt 1 PrPras. Przepis ten konstytuuje zatem przesłankę kwalifikowanej staranności i rzetelności. Jak można wywnioskować z tez postanowienia SN z 17.10.2001 r.³⁸, owa „szczególność” oznacza staranność lub rzetelność większą niż normalnie przyjęta w obrocie cywilnoprawnym. Regulacja ta jest istotna przy ocenie ewentualnej bezprawności krytyki opartej na podstawie zgromadzonych materiałów. Zachowanie wymogów omawianego przepisu, co warto podkreślić, nie wyłącza ochrony dóbr osobistych i może skutkować poszukiwaniem tejże ochrony na drodze sądowej³⁹. Staranności winien dochować także ten, kto powołuje się na cudzą wypowiedź. W tym wypadku wyrażać się ona powinna w sprawdzeniu zarzutów zawartych w powoływanej wypowiedzi⁴⁰.

Przesłanką wyłączającą bezprawność krytyki, o której, jak zauważa w swojej uchwale SN⁴¹, często się zapomina, jest społecznie uzasadniony interes. Nie jest on pojęciem abstrakcyjnym, ale konkretnym⁴². Interes ten wynikać musi z sytuacji uzasadniającej jego obronę, nawet taką, która narusza czyjeś dobre imię⁴³. Działanie w społecznie uzasadnionym interesie jest bowiem, jak wyrażone to zostało w uchwale SN, piętnującej zapominanie o owym wymogu, przesłanką konieczną („nieodzowną”) dla wyłączenia bezprawności naruszenia dóbr osobistych. Warto zaznaczyć, że dane działanie musi temu interesowi faktycznie służyć⁴⁴. I. Dobosz, powołując się na pogląd wyrażony przez SN⁴⁵, wskazuje, że występowanie owego interesu, obok spełnienia innych przesłanek, jest niezbędne dla stwierdzenia okoliczności, iż krytyka jest „działaniem społecznie użytecznym i pożądanym”⁴⁶. Interes, o którym mowa, wyraża się w urzeczywistnianiu zasad jawności życia publicznego oraz prawa społeczeństwa do informacji. Dotyczy on zatem sfery życia publicznego, wiąże się więc immanentnie z działalnością o charakterze publicznym.

Słusznie wskazuje się w literaturze, że na gruncie art. 41 PrPras poddać krytyce można jedynie, wspomnianą już, działalność mającą wymiar publiczny, gdyż przepis ten ma charakter służebny wobec art. 1 PrPras. Przeciwna interpretacja uregulowania art. 41 PrPras prowadzić mogłaby do sytuacji, w której pod ochroną prawa pozostawałaby krytyka naruszająca prawo do prywatności, gdyż na łamach prasy można by jej poddać np. prywatną działalność artystyczną. Nadto interpretacja taka byłaby niespójna z art. 14 ust. 6 PrPras, stanowiącym o zakazie publikowania bez zgody osoby zainteresowanej informacji dotyczących sfery jej życia prywatnego, chyba że wiąże się ona z działalnością publiczną danej osoby⁴⁷. W orzecznictwie podkreśla się, że zgoda taka może być wyrażona w sposób domniemany poprzez zabieganie o zainteresowanie swoim życiem prywatnym opinii publicznej⁴⁸. Zabieganie takowe wyrażać się może przez udzielanie wywiadów i informacji o swoim życiu osobistym⁴⁹. Zachowania takie nie są jednak jednoznaczne z udzieleniem „generalnej zgody na ujawnianie wszystkich faktów należących do sfery życia prywatnego”; ocena dotycząca tego, czy zgoda została w ogóle wyrażona, a w przypadku odpowiedzi pozytywnej, w jakim zakresie, dokonywana jest na podstawie „zindywidualizowanych okoliczności danej sprawy”⁵⁰.

Zakres dopuszczalnej krytyki zróżnicowany jest też podmiotowo. W przywoływanej już dwukrotnie w niniejszym artykule uchwale SN z 18.2.2005 r. wskazano, że „osoby aktywnie działające na forum publicznym (osoby publiczne)”, jako wpływające na kształtowanie życia publicznego, znajdują się w kręgu uzasadnionego zainteresowania społecznego oraz związanego z tymże zainteresowaniem prawa do uzyskania informacji na temat ich działalności. Sąd Najwyższy podkreślił, że w odniesieniu do wymienionych osób zakres dopuszczalnej krytyki jest szerszy, a udzielana im ochrona słabsza w stosunku do osób publicznie niedziałających. Osoba zajmująca się działalnością publiczną winna wykazywać się grubą skórą, tj. być bardziej tolerancyjna wobec krytyki niźli osoby taką działalnością się niezajmujące.

Najdobitniej, jak się wydaje, zostało to wyrażone w wyroku SA w Lublinie z 6.6.2011 r.51, w którym odnosząc się do dóbr osobistych polityków, wyrażono zdanie, że są one otoczone „niewątpliwie mniejszą ochroną (…)”. Stanowisko takie jest powszechnie akceptowane w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (np. w orzeczeniach Oberschlick przeciwko Austrii52, Chemodurov przeciwko Rosji53, czy wydanym 21.2.2012 r. w sprawie Tuşalp przeciwko Turcji54).

Osoba publiczna musi się nadto liczyć z faktem, że jeśli w debacie publicznej używa ostrego, brutalnego języka, posługuje się kontrowersyjnymi sformułowaniami, to dopuszczalne jest wobec niej używanie adekwatnej polemiki, która w tym wypadku będzie oznaczać posłużenie się podobnymi środkami ekspresji⁵⁵. Jak było już w niniejszym artykule stwierdzone, krytyka dotykająca sfery prywatnej osób publicznych, o ile zjawiska występujące w ramach tej sfery nie są związane z działalnością publiczną takiej osoby, jest uzależniona od uzyskania jej zgody. W doktrynie wyrażono pogląd, zgodnie z którym krytyka „osób wpływających na funkcjonowanie społeczeństwa” oraz ich „społecznie doniosłych form aktywności” winna być ograniczona do spraw ważnych⁵⁶. Trudno się z takim stanowiskiem zgodzić, ponieważ wydaje się, że każda sprawa związana z działalnością publiczną jest sprawą ważną. Wynika to już z przytoczonego sformułowania, gdyż nie sposób uznać, że działalność „społecznie doniosła” nie jest ważna. Ponadto można stwierdzić, że kryterium „ważności” zawarte jest już w przesłance społecznie uzasadnionego interesu, gdyż to właśnie sprawy ważne, istotne, mające wpływ na społeczeństwo i jego funkcjonowanie mogą być tegoż społeczeństwa przedmiotem uzasadnionego zainteresowania. Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem⁵⁷.

W orzecznictwie SN pojawiła się również teza, że dopuszczalna jest krytyka osób publicznych niepełniących funkcji publicznych, np. należących do kręgu kultury masowej, o ile dotyczy ona prezentowanych przez te osoby poglądów i postaw, które mają wpływ na społeczeństwo. Wyłączona jest jednak krytyka sfery prywatnej takich osób, chyba że dana osoba sama zabiegała o zainteresowanie nią opinii publicznej⁵⁸. Jak już zostało w niniejszym artykule wspomniane, zgoda na pozbawienie się części swojej prywatności zostaje wówczas wyrażona w sposób domniemany.

Innym wymogiem formułowanym względem krytyki prasowej jest zgodność z zasadami współżycia społecznego (posługując się dawniejszą nomenklaturą: zgodność z dobrymi obyczajami). W literaturze wskazuje się, że nie jest owa zgodność „parametrem intelektualnym”, lecz kryterium odnoszącym się do etyki, moralności⁵⁹. Jak ujął to SA we Wrocławiu w jednym ze swych wyroków, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego jest postawienie komuś zarzutu nieprawdziwego, godzącego w jego dobra osobiste, nawet jeśli autor zarzutu zdołał wykazać dobrą wiarę oraz staranność w doborze materiałów, na których krytyka owa została oparta. Przymiotu zgodności z tymi zasadami nie można też przypisać, zdaniem tego sądu, „przypadkom jednostronnego przejaskrawienia w zakresie treści i formy czy stosowania nieuprawnionych uogólnień”⁶⁰.

Duże kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie wywoływała przesłanka prawdziwości krytyki. Występuje ona zarówno na gruncie art. 41, jak i 6 PrPras. Zgodnie z ust 1 drugiego z przytoczonych przepisów prasa zobowiązana jest do prawdziwego przedstawiania zjawisk omawianych na jej łamach.

stotne jest zaznaczenie, że przesłanka prawdziwości odnosi się jedynie do wypowiedzi o faktach, nie ma natomiast zastosowania do wypowiedzi ocennych, tylko bowiem pierwsze z nich dają się zweryfikować według kryterium prawda−fałsz⁶¹.

B. Kosmus i G. Kuczyński w swoim komentarzu do PrPras wyróżniają dwa podejścia do warunku prawdziwości: pierwsze z nich nazywają oni restrykcyjną koncepcją prawdziwości, drugie natomiast liberalną koncepcją prawdziwości⁶². Zgodnie z pierwszym podejściem warunkiem zgodnej z prawem krytyki są prawdziwe ustalenia faktyczne; z kolei wg liberalnej koncepcji prawdziwości bezprawność dziennikarza wyłącza spełnienie ustawowych przesłanek przy dążeniu do prawdy, nawet jeśli przedstawione fakty będą obiektywnie nieprawdziwe. Warto zaznaczyć, że do około 2003 r. sądy w Polsce przychylały się do pierwszej z wymienionych koncepcji. Obecnie powszechną aprobatą cieszy się koncepcja liberalna⁶³. Przeważyła ona przykładowo w wyroku SN z 30.11.2006 r.⁶⁴. Wskazane jest tam bowiem, że okolicznością usprawiedliwiającą dziennikarza, którego materiał nie odpowiada wymogowi prawdziwości, jest dochowanie przez niego szczególnej staranności i rzetelności przy zbieraniu i wykorzystaniu uzyskanych informacji. Stanowisko takie wyrażone zostało także w uchwale SN z 18.2.2005 r. podjętej w składzie 7 sędziów⁶⁵. Pogląd ten wydaje się nad wyraz słuszny. Skoro bowiem dziennikarz wypełnia obowiązki nałożone przez ustawę, a mimo to zarzut przez niego stawiany, w sytuacji wykazania przez niego szczególnej staranności i rzetelności przy zbieraniu materiałów służących jako fundament do napisania danego artykułu, okaże się nieprawdziwy, to niepodobna uznać zachowania tegoż dziennikarza za bezprawne⁶⁶. Trudno bowiem oczekiwać od dziennikarzy bezwzględnej pewności co do prawdziwości poczynionych przez nich ustaleń faktycznych, zważywszy na fakt, że nawet organom państwowym, mającym znacznie większe możliwości dochodzenia do prawdy, zdarza się, w postępowaniach przed nimi prowadzonych, popełnić w tym zakresie błędy. Nierealne w związku z tym wydaje się być postawienie przed dziennikarzami owego wymogu. Co więcej, już sama świadomość możliwej sankcji związanej z niemożliwością sprostania temu wymaganiu, zniechęcająca dziennikarzy do publikowania materiałów prasowych w ważnych z punktu widzenia interesu społecznego sprawach, może mieć efekt deprecjonujący dla swobody wypowiedzi, która ma decydujące znaczenie dla jakości debaty publicznej, a w dalszej perspektywie istnienia ustroju demokratycznego w Rzeczypospolitej. Tożsame zapatrywanie na rozpatrywaną kwestię jest zauważalne w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (np. w orzeczeniu Dalban przeciwko Rumunii⁶⁷).

Dziennikarz ma prawo się pomylić, nie ma natomiast prawa kłamać⁶⁸.

Istotną kwestią, którą należy jeszcze rozważyć przy omawianiu ogólnych granic krytyki, jest jej eksces. Konieczne jest zaznaczenie, że o ile sama krytyka nie niesie ze sobą cechy bezprawności, o tyle jej eksces jest już bezprawny⁶⁹. Dojść do niego może przykładowo w wyniku „przejaskrawienia czy przerysowania w zakresie formy i treści wypowiedzi, generalizowania”⁷⁰. Wnioskować zatem można, że za eksces krytyki należy uznać taką krytykę, która posługuje się sformułowaniami rażąco obraźliwymi i zniesławiającymi, jest oszczercza, złośliwa, dąży do „zniszczenia” osoby jej poddanej. Za eksces krytyki uznaje się zazwyczaj również posługiwanie się inwektywami; zazwyczaj, gdyż w przypadku krytyki wyrażonej w czasie aktualnej debaty publicznej, w sprawach mieszczących się w ramach zainteresowania społecznego, w toku „spontanicznej rozmowy kierującej się własną dynamiką” jest to wyjątkowo dopuszczalne⁷¹, podobnie jak dopuszczalne jest to w stosunku do osób publicznych, które same posługują się kontrowersyjnymi sformułowaniami⁷². W judykaturze pojawił się głos, że niemożliwe jest wyznaczenie ogólnych granic krytyki, ponieważ określają je „niepowtarzalne okoliczności danej sprawy”⁷³. Można odnieść wrażenie, że sformułowanie to nie jest do końca właściwe. Wydaje się bowiem, że ogólne granice krytyki określone są ustawowo, natomiast orzecznictwo doprecyzowuje je w ramach tych granic w okolicznościach konkretnej sprawy. Przykładem takiego doprecyzowania jest stanowisko SN, zgodnie z którym wypowiedź „oszczerczą” uznano za znacznie wykraczającą poza granice dopuszczalnej krytyki⁷⁴.

Wyjaśniwszy kwestie dotyczące krytyki w jej ogólnych ramach, można przystąpić do opisu jej granic w specyficznej formie, jaką jest satyra i, mieszcząca się w ramach satyry, karykatura.

Granice satyry i karykatury

W uwagach wstępnych niniejszego artykułu stwierdzono, za orzecznictwem SN, że satyra „pozwala na więcej”. Zdanie to implikuje twierdzenie, iż uznanie danego utworu za satyryczny powoduje, że bardziej liberalnie będzie się go oceniać z punktu widzenia przekroczenia granic dopuszczalnej krytyki. Uzasadnione jest zatem przyjęcie dla niego szerokiego zakresu swobody wypowiedzi⁷⁵.

Nie dostrzegając różnic w zakresie podmiotów czynnych i biernych pomiędzy „zwykłą” krytyką a tą wyrażoną w formie satyry i karykatury, należy nieco uwagi poświęcić jej celom, które w tym wypadku przedstawiają się odmiennie.

Celem krytyki w formie satyry i karykatury jest bowiem, jak wskazuje choćby doktryna, rozbawienie odbiorców. M. Zaremba wspomina, że satyra jest wręcz definiowana przez cel. Dodaje on, że na istotę wypowiedzi satyrycznej nie ma wpływu inna, towarzysząca owej chęci rozbawienia, motywacja. Twierdzi także przy tym, że bez znaczenia jest, czy dana wypowiedź osiągnęła skutek w postaci rozbawienia odbiorcy zgodnie z zamiarem autora, czy też, że rozbawienie to zostało wywołane bez zamiaru. O tym, czy dany utwór może być uznany za satyryczny, decyduje obiektywny osąd przeciętnej osoby⁷⁶. Wydaje się jednak, że sam cel nie wystarcza do sklasyfikowania danego utworu jako satyryczny. Decydujące znaczenie obok celu zdaje się mieć także całokształt treści danego materiału. Nie sposób bowiem przyjąć, że poważny artykuł naukowy, w który wpleciono parę zabawnych z obiektywnego punktu widzenia uwag, niezależnie od samego zamiaru autora, miałby zostać uznany za satyryczny. Zgodzić się można z kolei z poglądem przywoływanego autora, że satyra pełni również „rolę terapeutyczną, pozwalając na odreagowanie relacji podporządkowania wobec rządzących”⁷⁷.

Judykatura dodaje, że celem satyry jest także ośmieszająca krytyka, którą osiągnąć można, posługując się przykładowo wyolbrzymieniem, karykaturą, paradoksem, przedstawianiem rzeczywistości w krzywym zwierciadle⁷⁸. Co ważne, do omawianych celów satyry nie należy tylko rozbawienie, rozśmieszenie odbiorców, ale, co należy podkreślić, spowodowanie refleksji umysłowej dotyczącej tematów w niej poruszanych⁷⁹. Winna ona służyć celom określonym w art. 41 PrPras⁸⁰. Samo zbadanie celu utworu satyrycznego jest, zgodnie ze wskazaniami SN, obligatoryjne⁸¹.

Co do formy satyry, to należy uznać, że jej granice są oczywiście szersze w stosunku do krytyki niesatyrycznej. Trzeba stanowczo podkreślić, że nie ma żadnych podstaw do przyjęcia, że satyryczna forma utworu apriorycznie wyłącza bezprawność działań autora, choć upoważnia ona do zastosowania ostrzejszych środków ekspresji⁸². Nie oznacza to wszakże (a contrario), że przez sam fakt posłużenia się krytyką w formie satyry należy jej autorowi przypisać bezprawność działania. Kwestia bezprawności winna być badana w okolicznościach konkretnej sprawy. W orzecznictwie pojawił się głos, że przyzwolenie na zastosowanie ostrzejszych środków ekspresji nie implikuje twierdzenia, jakoby uprawniała ona do „przekraczania powszechnie przyjętych granic przyzwoitości i dobrego smaku”⁸³. Zwrot ten wydaje się być dosyć enigmatyczny, trudno bowiem zapewne wyznaczyć obiektywnie przyjęte granice przyzwoitości i dobrego smaku, gdyż zależne są one od wielu czynników kształtujących indywidualnie każdą osobę. Podkreśla się powszechnie, że w ramach formy satyrycznej nie można stosować krytyki w sposób naruszający dobra osobiste⁸⁴. Warto zwrócić uwagę na to, że, jak wyrażono to w orzecznictwie SN, sama forma utworu satyrycznego służy jedynie zwróceniu uwagi odbiorców na prezentowane w utworze treści⁸⁵.

Podobnie jak w przypadku „zwykłej” wypowiedzi krytycznej również ta w formie satyry i karykatury winna być poprzedzona szczególną starannością i rzetelnością jej autora. Można pokusić się o twierdzenie, że w związku z faktem, że autor krytyki w formie satyry może stosować ostrzejsze środki ekspresji, to tym większą starannością i rzetelnością powinien się wykazać w trakcie zbierania materiałów służących do owej krytyki formułowania. Większa swoboda działania winna charakteryzować się bowiem większą dozą odpowiedzialności za swoje czyny.

Społecznie uzasadniony interes jest niewątpliwie kryterium odnoszącym się również do satyry i karykatury. Jak zostało już bowiem w niniejszym artykule powiedziane, satyra i karykatura realizować muszą cele przewidziane przez ustawodawcę w art. 41 PrPras, z których jednym jest działanie w społecznie uzasadnionym interesie. Utwór satyryczny zmierzać powinien do ochrony ważnych społecznie wartości⁸⁶. Konsekwencją tego jest, że satyryk nie może realizować poprzez publikację wymienionego rodzaju utworu swoich prywatnych interesów⁸⁷. Wyjątkiem od wymogu realizacji społecznie uzasadnionego interesu jest możliwość odnoszenia się do drobnych „przywar, śmiesznostek czy nawyków osób publicznych”⁸⁸. Pogląd ten należy podzielić choćby ze względu na obowiązywanie w odniesieniu do wymienionej kategorii osób zasady grubej skóry.

Odnosząc się do przesłanki zgodności z zasadami współżycia społecznego, warto wskazać, że znajduje ona zastosowanie także w stosunku do satyry i karykatury. Doktryna doprecyzowuje, że oznacza to ocenę satyry pod kątem np. zgodności z zasadami sztuki, uczciwości⁸⁹. Jak zostało to już w niniejszym artykule wspomniane, sformułowano również tezę, że w związku tym, że inne są normy społecznego przyzwolenia dla krytyki w formie satyry, a inne dla „zwykłej” krytyki, to inaczej należy je oceniać z punktu widzenia wspomnianych zasad. Stanowisko takie uznać należy za jak najbardziej koherentne i uzasadnione, mając na względzie choćby specyfikę wypowiedzi satyrycznych.

Zawarte w niniejszym artykule uwagi dotyczące prawdziwości sformułowań krytycznych dotyczą również satyry i karykatury. Warto zaznaczyć, co zostało już wspomniane, że jako jeden z gatunków satyry wyróżniane jest political fiction. Już ex definitione niemożliwe byłoby odniesienie do tego gatunku, formułowanego w orzecznictwie sądów polskich do około 2003 r., wymogu prawdziwości.

Doktryna i judykatura wyróżniają pojęcie ekscesu satyry. Jest nim przekroczenie jej dopuszczalnych granic⁹⁰. Granice te są wyznaczone „znacznie szerzej niż w wypadku innych form wypowiedzi literackiej (dziennikarskiej)”⁹¹. Do przesłanek, które brane są pod uwagę podczas badania, czy dana wypowiedź satyryczna nie stanowi ekscesu, zalicza się jej cel, zachowanie się osoby poddanej krytyce w formie satyry, niezbędność dla osiągnięcia celu utworu oraz cały jego kontekst⁹². Przy ocenie, czy dana wypowiedź satyryczna nie stanowi ekscesu, bierze się pod uwagę również zamiar, jaki przyświecał jej autorowi. Nieco zbyt daleko posunięty wydaje się być pogląd, który pojawił się w literaturze przedmiotu, głoszący, że osoba dochodząca swych racji w procesie przeciwko satyrykowi (na skutek np. naruszenia dóbr osobistych ekscesem) w pewnym stopniu się ośmiesza⁹³. Eksces satyry, zważywszy na szeroko zakreślone granice dopuszczalności krytyki w tej formie, może być niezwykle dotkliwy i niewątpliwie uzasadniający odpowiednie powództwo. Osobie, której dobra osobiste zostają w ten sposób naruszone, zapewne nie jest w takiej sytuacji do śmiechu.

Uwagi końcowe

Satyra (i mieszcząca się w jej ramach karykatura) jest specyficzną formą wypowiedzi, wobec której przyjmuje się nieco inne kryteria niż w przypadku „zwykłej” wypowiedzi. Podobnie w przypadku krytycznej wypowiedzi w formie satyry nieco inne są kryteria niż przy „zwykłej” wypowiedzi krytycznej. Wynika to z istoty tej pierwszej, którą jest cel w postaci zamiaru rozbawienia odbiorców oraz treści, która pozwala np. na użycie bardziej wyrazistych środków wypowiedzi, posługiwanie się wyolbrzymieniem, paradoksem, uogólnianie, pewną dozę uszczypliwości.

Jak z powyższego wynika, granice prawnie dozwolonej krytyki w formie satyry i karykatury, określone w PrPras, doprecyzowywane przez judykaturę i postulowane przez doktrynę, są szerokie, o wiele szersze niż w przypadku innych gatunków wypowiedzi.

Ich ewentualne przekroczenie rozpatrywane jest ad casum i może rodzić w przypadku naruszenia dóbr osobistych obowiązek usunięcia skutków naruszenia np. poprzez złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, obowiązek zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 24 KC). Co ciekawe, w procesach dotyczących przekroczenia granic dopuszczalnej krytyki rzadko powoływano się na regulacje PrPras⁹⁴. Bogate orzecznictwo w omawianej materii wynikać może z faktu niskiej tolerancji społeczeństwa polskiego na wypowiedzi niosące ze sobą krytykę⁹⁵.

Warto przypomnieć, że od około 2003 r. w odniesieniu do wymogu prawdziwości stawianych w ramach krytyki zarzutów w judykaturze nastąpił zwrot polegający na tym, iż powszechnie zaaprobowano linię orzeczniczą, zgodnie z którą stawianie nieprawdziwych zarzutów wyłącza bezprawność działań autora danego materiału prasowego, o ile ten spełni inne przesłanki ustawowe w postaci zachowania wymogu szczególnej staranności i rzetelności przy zbieraniu i wykorzystaniu uzyskanych informacji. Oznaczało to znaczną liberalizację oraz racjonalizację wymagań stawianych dziennikarzom oraz dostosowanie do orzecznictwa strasburskiego.

Prawo do krytyki w formie satyry i karykatury służy jako remedium dla społeczeństwa. Jest ono bowiem w pewnym sensie lekarstwem na głupotę, miałkość, brak profesjonalizmu, korupcję, kumoterstwo oraz wiele innych bolączek, które od niepamiętnych czasów trapiły wszelkie społeczności. Pozwala na ich precyzyjne wyeksponowanie i dotkliwe wykpienie, co niejednokrotnie umożliwia dalszą interwencję w celu ich unieszkodliwienia lub (przynajmniej częściowej) eliminacji, czego skutkiem, w przypadku skuteczności owej interwencji, jest poprawa jakości życia publicznego. Efektem osiąganym przez satyrę jest również niewątpliwie ubarwienie debaty publicznej.

Prawo do głoszenia krytyki przybierającej formę satyryczną stanowi jednak przede wszystkim istotny składnik konstytucyjnie zagwarantowanej wolności wyrażania poglądów. Wolność ta jest jednym z gwarantów demokratycznego państwa prawnego. Stanowi ona warunek sine qua non funkcjonowania demokracji w Rzeczypospolitej.

Jakub Znamierowski – student prawa na WPiA UW.

¹ S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka (red.), Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1989, s. 735.

² W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1988, s. 455.

³ I CKN 1135/98, OSNC 2002, Nr 2, poz. 23.

⁴ B. Kosmus, G. Kuczyński, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2011, s. 548.

⁵ Ibidem, s. 547.

⁶ M. Zaremba, Prawo prasowe. Ujęcie praktyczne, Warszawa 2007, s. 206.

⁷ S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka (red.), op. cit., s. 266.

⁸ W. Kopaliński , op. cit., s. 256.

⁹ S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka (red.), op. cit., s. 320.

¹⁰ W. Kopaliński, op. cit., s. 285.

¹¹ B. Kosmus, G. Kuczyński, op. cit., s. 546.

¹² Dz.U. z 1984 r. Nr 5 poz. 24 ze zm., dalej jako: PrPras.

¹³ J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 856.

¹⁴ I. Dobosz, Prawo prasowe, Warszawa 2011, s. 210.

¹⁵ Ibidem, s. 210.

¹⁶ Wyrok SN 5.11.2008 r., I CSK 164/08, Lex nr 536989.

¹⁷ J. Barty, R. Markiewicza, A. Matlaka, Prawo mediów, Warszawa 2008, s. 24.

¹⁸ E. Ferenc-Szydełko, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2011, s. 217–218.

¹⁹ Ibidem, s. 217.

²⁰ J. Sobczak, op. cit., s. 854.

²¹ Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.

²² B. Kosmus, G. Kuczyński, op. cit., s. 541.

²³ Ibidem, s. 541.

²⁴ Wyrok SA w Gdańsku z 25.4.2006 r., I ACa 1877/05, Lex nr 466363.

²⁵ Wyrok SN z 2.2.2011 r., II CSK 431/2010, Lex Polonica.

²⁶ Wyrok SA w Lublinie z 6.6.2011 r., II Aka 91/11, Lex nr 895936.

²⁷ I. Dobosz, op. cit., s. 204.

²⁸ J. Sobczak, op. cit., s. 859.

²⁹ Przywoływany już wyrok SA w Gdańsku z 25.4.2006 r.

³⁰ Wyrok SA w Warszawie z 5.6.2006 r., VI ACa 1331/2005, Lex Polonica.

³¹ Przywoływany już wyrok o sygn. I ACa 1877/05.

³² J.k Sobczak, op. cit., s. 856.

³³ Uchwała SN 7 sędziów z 18.2.2005 r., III CZP 53/04, OSNC 2005, Nr 7–8, poz. 114.

³⁴ Tak B. Kosmus, G. Kuczyński, op. cit., s. 169.

³⁵ Wyrok SN z 12.7.2002 r., V CKN 1095/2000, Lex Polonica.

³⁶ II CR 295/86, Lex Polonica.

³⁷ II CKN 1033/00, Lex nr 77049.

³⁸ IV KKN 165/97, Lex nr 50493.

³⁹ Wyrok SN z 7.11.2002 r., II CKN 1293/00, Lex nr 77041.

⁴⁰ Wyrok SA z 18.2.2004 r., VI ACa 656/2003, Lex Polonica.

⁴¹ Przywoływana już uchwała SN 7 sędziów z 18.2.2005 r.

⁴² Przywoływane już postanowienie SN z 17.10.2001 r.

⁴³ J. Sobczak, op. cit., s. 857–858.

⁴⁴ Wyrok SN z 25.9.1973 r., V KRN 358/73, Lex Polonica.

⁴⁵ Tak m.in. w wyroku SN z 19.9.1968 r., II CR 291/68, Lex nr 913.

⁴⁶ I. Dobosz, op. cit., s. 206.

⁴⁷ Tak B. Kosmus, G. Kuczyński, op. cit., s. 542.

⁴⁸ Przywoływany już wyrok SN z 2.2.2011 r.

⁴⁹ Wyrok SN z 24.1.2008 r., I CSK 341/07, prawo.money.pl/orzecznictwo/sad-najwyzszy/wyrok;sn;,ic,i,csk,341,07,8438,orzeczenie.html.

⁵⁰ Wyrok SN z 19.5.2011 r., I CSK 497/10, Lex nr 936483.

⁵¹ Przywoływany już wyrok o sygnaturze II Aka 91/11.

⁵² Skarga nr 20834/92.

⁵³ Skarga nr 72683/01.

⁵⁴ Skargi nr 32131/08 i nr 41617/08.

⁵⁵ Przywoływany już wyrok SA w Gdańsku z 25.4.2006 r.

⁵⁶ B. Kosmus, G. Kuczyński, op. cit., s. 196.

⁵⁷ Bytów nie należy mnożyć bez konieczności – brzytwa Ockhama.

⁵⁸ Przywoływany już wyrok SN z 2.2.2011 r.

⁵⁹ B. Kosmus, G. Kuczyński, op. cit., s. 545.

⁶⁰ Wyrok z 26.9. 2006 r., I ACa 893/06, OSAW 2007, Nr 3, poz. 40.

⁶¹ J. Sobczak, op. cit., s. 860.

⁶² B. Kosmus, G. Kuczyński, op. cit., s. 100.

⁶³ Ibidem, s. 101–102.

⁶⁴ I CSK 269/06, Lex nr 607557.

⁶⁵ III CZP 53/04, OSNC 2005, Nr 7–8, poz. 114.

⁶⁶ Wyrok SN z 14.5.2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22.

⁶⁷ Skarga nr 28114/95.

⁶⁸ Tak w Prawie mediów…, op. cit., s. 54.

⁶⁹ I. Dobosz, op. cit., s. 206.

⁷⁰ B. Kosmus, Grzegorz Kuczyński, op. cit., s. 193.

⁷¹ Przywoływany już wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 25.4.2006 r.

⁷² Zob. np. przywoływane już orzeczenie w sprawie Oberschlick przeciwko Austrii.

⁷³ Przywoływany już wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 6.6.2011 r.

⁷⁴ Przywoływany już wyrok Sądu Najwyższego z 20.6.2001 r.

⁷⁵ Ibidem.

⁷⁶ M. Zaremba, op. cit., s. 206.

⁷⁷ Ibidem, s. 206–207.

⁷⁸ Przywoływany już wyrok SN z 20.6.2001 r.

⁷⁹ Przywoływany już wyrok SN z 2.2.2011 r.

⁸⁰ Wyrok SN z 27.1.2006 r., III CSK 89/05, Lex nr 209293.

⁸¹ Przywoływany już wyrok SN z 19.5.2011 r.

⁸² Przywoływany już wyrok SN z 20.6.2001 r.

⁸³ Przywoływany już wyrok SA w Warszawie z 5.6.2006 r.

⁸⁴ Np. w przywoływanym już wyroku SN z 5.11.2008 r.

⁸⁵ Przywoływany już wyrok SN z 2.2.2011 r.

⁸⁶ Przywoływany kilkakrotnie wyrok SN z 2.2.2011 r.

⁸⁷ B. Kosmus, G. Kuczyński, op. cit., s. 548.

⁸⁸ Ibidem, s. 547.

⁸⁹ J. Sobczak, op. cit., s. 861.

⁹⁰ Przywoływany już wyrok SN z 19.5.2011 r.

⁹¹ Przywoływany już wyrok SN z 20.6.2001 r.

⁹² Wielokrotnie przywoływany wyrok SN z 2.2.2011 r.

⁹³ I. Dobosz, op. cit., s. 210.

⁹⁴ J. Sobczak, op. cit., s. 859.

⁹⁵ Ibidem, s. 859.owej) eliminacji, czego skutkiem, w przypadku skuteczności owej interwencji, jest poprawa jakości życia publicznego. Efektem osiąganym przez satyrę jest również niewątpliwie ubarwienie debaty publicznej.

Cookie	Duration	Description
cookielawinfo-checbox-analytics	11 months	This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics".
cookielawinfo-checbox-functional	11 months	The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional".
cookielawinfo-checbox-others	11 months	This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other.
cookielawinfo-checkbox-necessary	11 months	This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary".
cookielawinfo-checkbox-performance	11 months	This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance".
viewed_cookie_policy	11 months	The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data.

Przerwa techniczna

Artykuły

Uwagi wstępne

Granice dotyczące krytyki en general

Granice satyry i karykatury

Uwagi końcowe