Aktualności

Kodeks cywilny – pytania na aplikacje prawnicze w 2017 r. z opracowaniem i orzecznictwem

Opracowanie: Rafał Maciąg – prawnik

Kodeks cywilny – pytania na aplikacje prawnicze z opracowaniem i orzecznictwem
Pytania pochodzą z egzaminów wstępnych na aplikację notarialną (N), które odbyły się 30.9.2017 r.

1.(N) Zgodnie z KC, jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie:
A. złej wiary,
B. dobrej wiary,
C. dobrej wiary, ale tylko w sporze konsumenta z przedsiębiorcą.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 7 KC)
Zgodnie z art. 7 KC, jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary. „Pojęcie dobrej wiary oznacza stan psychiczny osoby (określonego podmiotu prawnego) wyrażający się w błędnym, ale usprawiedliwionym jej przekonaniu o istnieniu jakiegoś prawa lub stosunku prawnego lub też sytuacji istotnej z punktu widzenia prawa, mimo że rzeczywisty stan prawny obiektywnie oceniany jest odmienny”[1].

Postanowienie SN z 18.8.2017 r., IV CSK 609/16:
„Domniemania prawne zmieniają rozkład ciężaru dowodu określony w art. 6 KC. Na stronie, która kwestionuje wniosek domniemania, spoczywa ciężar dowodu. Domniemanie przewidziane więc w art. 7 KC jest wiążące dla sądu orzekającego (art. 234 KPC), aż do czasu, gdy strona związana ciężarem dowodu udowodni złą wiarę. Domniemanie dobrej wiary może być obalone, ponieważ art. 7 KC nie wyłącza takiej możliwości. Obalenie domniemania nastąpi tylko w przypadku udowodnienia przez przeciwnika (…) przeciwieństwa, tj. istnienia złej wiary. Nie wystarczy dowód przeciwny, tj. wykazanie, że dobra wiara może budzić wątpliwości, innymi słowy – że zainteresowany jej nie udowodnił. Właśnie bowiem ze względu na domniemanie sąd – bez dowodu – musi przyjmować istnienie dobrej wiary”.

Postanowienie SN z 14.3.2017 r., II CSK 463/16:
„1. Zgodnie z art. 234 KPC istota domniemania prawnego wyraża się w nakazie przyjęcia określonego w normie prawnej faktu, co nie wyklucza możliwości wykazania faktu przeciwnego, z przerzuceniem obowiązku dowodzenia na stronę zmierzającą do obalenia domniemania.
2. Artykuł 7 KC wprowadza normatywny nakaz traktowania osoby, która wykazała status posiadacza, jako będącego w dobrej wierze, zmieniając w tym zakresie ogólną zasadę obciążenia obowiązkiem dowodzenia faktów tego, kto z faktów tych wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne. Domniemanie to jest bowiem wzruszalne, zaś ciężar jego obalenia spoczywa na osobie, która zmierza do przypisania posiadaczowi złej wiary.
3. Nie jest w dobrej wierze ten, kto wykonuje prawo, o którym wie, że mu nie przysługuje, ale także ten, kto nie ma takiej świadomości, o ile przy dołożeniu należytej staranności mógłby dowiedzieć się o rzeczywistym stanie prawnym danej sytuacji.
4. Dobrą lub złą wiarę posiadacza należy oceniać na datę rozpoczęcia biegu terminu zasiedzenia”.

2.(N) Zgodnie z KC, ubezwłasnowolniona częściowo może być:
A. każda osoba fizyczna,
B. tylko osoba małoletnia, która ukończyła lat trzynaście,
C. tylko osoba pełnoletnia.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 16 § 1 KC)
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu:
1) choroby psychicznej;
2) niedorozwoju umysłowego;
3) innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw (art. 16 § 1 KC). Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (art. 16 § 2 KC). Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić: 1) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie; 2) jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo; 3) jej przedstawiciel ustawowy (art. 545 § 1 KPC).

Postanowienie SA w Poznaniu z 14.2.2013 r., I ACa 17/2013, www.orzeczenia.ms.gov.pl:
„Ubezwłasnowolnienie częściowe ma charakter fakultatywny, a sąd, uwzględniając całokształt sytuacji życiowej i rodzinnej osoby mającej ograniczoną zdolność do prowadzenia swoich zwykłych spraw, ocenia, czy ubezwłasnowolnienie częściowe jest celowe. Ponieważ ubezwłasnowolnienie częściowe stanowi poważną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, jego orzeczenie stanowić musi najlepsze, optymalne ukształtowanie sytuacji życiowej osoby fizycznej”.

3.(N) Zgodnie z KC, ziszczenie się warunku:
A. nie ma mocy wstecznej, chyba że inaczej zastrzeżono,
B. ma zawsze moc wsteczną,
C. ma moc wsteczną, chyba że inaczej zastrzeżono.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 90 KC)
Zgodnie z art. 89 KC, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych albo wynikających z właściwości czynności prawnej, powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej można uzależnić od zdarzenia przyszłego i niepewnego, tj. warunku. Warunek zamieszczony w treści czynności prawnej należy zatem do postanowień podmiotowo istotnych (accidentalia negotii) takiej czynności[2]. Ziszczenie się warunku nie ma mocy wstecznej, chyba że inaczej zastrzeżono (art. 90 KC). Jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ziszczeniu się warunku, następują skutki takie, jakby warunek się ziścił (art. 93 § 1 KC). Jeżeli strona, której zależy na ziszczeniu się warunku, doprowadzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego do ziszczenia się warunku, następują skutki takie, jakby warunek się nie ziścił (art. 93 § 2 KC). Warunek niemożliwy, jak również warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego pociąga za sobą nieważność czynności prawnej, gdy jest zawieszający; uważa się za niezastrzeżony, gdy jest rozwiązujący (art. 94 KC). Dopuszczalne jest zastrzeganie w treści czynności prawnej więcej niż jednego warunku. Zastrzeżone warunki mogą być ukształtowane kumulatywnie lub alternatywnie.

Zgodnie z powyższym można wyróżnić następujące rodzaje warunków:
1)  warunek zawieszający;
2)  warunek rozwiązujący;
3)  warunek niemożliwy;
4)  warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego (warunek zabroniony).

Wyrok SA w Białymstoku z 11.03.2015 r., I ACa 876/14:
„Jakkolwiek oczywiście strony mogą swobodnie układać treść stosunku prawnego, to jednak – zgodnie z art. 3531 KC – granice tej swobody wyznaczone są właściwością danego stosunku prawnego, a także ustawą i zasadami współżycia społecznego. Termin zapłaty wynagrodzenia nie może zostać uzależniony od zdarzenia przyszłego i niepewnego (czyli od warunku w rozumieniu art. 89 KC), gdyż wówczas zarówno termin, jak i sama wypłata są niepewne”.

4.(N) Zgodnie z KC, jeżeli pełnomocnik po wygaśnięciu umocowania zawrze w imieniu mocodawcy umowę w granicach pierwotnego umocowania, umowa jest:
A. zawsze nieważna,
B. ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć,
C. zawsze ważna.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 105 KC)
Artykuł 105 KC stanowi, że jeżeli pełnomocnik po wygaśnięciu umocowania dokona w imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, czynność prawna jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć. „W świetle art. 105 KC nie ma znaczenia przyczyna wygaśnięcia pełnomocnictwa. Dotyczy on wszelkich przypadków jego wygaśnięcia, a więc na podstawie oświadczenia woli mocodawcy (odwołanie) czy pełnomocnika (zrzeczenie się), a także z mocy prawa (np. śmierć pełnomocnika, śmierć mocodawcy, wygaśnięcie stosunku prawnego, którego treść obejmowała udzielenie pełnomocnictwa)”[3]. Ponadto „przepis art. 105 KC znajduje zastosowanie wówczas, gdy pełnomocnictwo istniało, czyli zostało udzielone i było ważne, jednakże następnie pierwotne umocowanie wygasło i w konsekwencji aktualnie pełnomocnik działa bez umocowania w tym zakresie. Przepis ten reguluje więc szczególny przypadek fałszywego pełnomocnika, który wprawdzie dokonuje czynności prawnej bez umocowania bądź z przekroczeniem zakresu umocowania, jednakże w okresie poprzedzającym dokonanie tej czynności był umocowany i czynność ta mieściła się w granicach tego umocowania. W zakresie uregulowanym w art. 105 KC nie stosuje się więc art. 103 KC, dotyczącego działania przez rzekomego pełnomocnika bez umocowania lub z przekroczeniem jego granic, jednakże bez uprzedniego istnienia umocowania, pierwotnie obejmującego dokonanie danej czynności prawnej”[4].

Wyrok SN z 21.3.2013 r., II CSK 458/12:
„1. Przyjęcie pełnomocnictwa przez pełnomocnika może prowadzić do zawarcia umowy, którą jednak należy wyraźnie oddzielić od samego pełnomocnictwa. W każdym jednak razie w odniesieniu do jednostronnej czynności prawnej jaką jest udzielenie pełnomocnictwa do dokonania czynności materialnoprawnych w imieniu mocodawcy nie może mieć zastosowanie art. 65 § 2 KC, lecz art. 65 § 1 KC.
2. Pełnomocnik, zgodnie z istotą pełnomocnictwa, tj. stosunku prawnego opartego na zaufaniu, powinien działać zgodnie z domniemaną wolą mocodawcy, a w każdym razie nie powinien podejmować czynności w imieniu mocodawcy sprzecznych z rzeczywistą lub domniemaną wolą, chociażby mieściły się one w zakresie udzielonego pełnomocnictwa. Takie działanie pełnomocnika, aczkolwiek formalnie poprawne, może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i powodować odpowiedzialność odszkodowawczą pełnomocnika wobec mocodawcy.
3. Nie jest wykluczone uznanie za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego czynności prawnej dokonanej pomiędzy pełnomocnikiem i osobą trzecią, wówczas, gdy osoba trzecia wiedziała lub ewentualnie przy dołożeniu należytej staranności mogła dowiedzieć się o zawieraniu czynności prawnej przez pełnomocnika sprzecznych z wolą jego mocodawcy”.

5.(N) Zgodnie z KC, właściciele gruntów sąsiadujących ponoszą koszty urządzenia i utrzymywania stałych znaków granicznych:
A. solidarnie,
B. po połowie,
C. zawsze proporcjonalnie do wielkości gruntów sąsiadujących.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 152 KC)
Właściciele gruntów sąsiadujących obowiązani są do współdziałania przy rozgraniczeniu gruntów oraz przy utrzymywaniu stałych znaków granicznych; koszty rozgraniczenia oraz koszty urządzenia i utrzymywania stałych znaków granicznych ponoszą po połowie (art. 152 KC), niezależnie o wielkości poszczególnych nieruchomości.

Wyrok WSA w Gliwicach z 30.5.2017 r., II SA/Gl 86/17:
„Przepis art. 152 KC stanowi o obciążeniu właścicieli nieruchomości sąsiednich kosztami rozgraniczenia po połowie. Zasada ta może mieć zastosowanie jedynie wówczas, gdy rozgraniczenie dotyczy dwóch nieruchomości. Jeżeli natomiast przedmiotem rozgraniczenia są cztery nieruchomości, a liczba wspólnych punktów granicznych jest różna, to nie sposób przyjąć, że koszty postępowania należy rozdzielić w częściach równych, czy proporcjonalnie do liczby punktów granicznych”.

Wyrok WSA w Krakowie z 30.1.2017 r., III SA/Kr 1332/16:

„1. Organ administracji publicznej orzekając na podstawie art. 262 § 1 pkt 2 KPA o kosztach postępowania rozgraniczeniowego powinien uwzględniać normę art. 152 KC, co oznacza, że należy obciążyć kosztami rozgraniczenia nieruchomości strony będące właścicielami sąsiednich nieruchomości, a nie tylko stronę, która żądała wszczęcia postępowania.
2. W postępowaniu administracyjnym ma zastosowanie norma materialnoprawna wynikająca z art. 152 KC zgodnie z którą właściciele gruntów sąsiadujących ponoszą koszty rozgraniczenia po połowie (w równych częściach).
3. W postępowaniu rozgraniczeniowym wszczętym na wniosek właściciela jednej nieruchomości, właściciel sąsiedniej nieruchomości nie może skutecznie wywodzić, że przeprowadzenie postępowania rozgraniczeniowego nie leży w jego interesie, gdyż nie kwestionuje on przebiegu granic. Ustalenie granic sąsiadujących nieruchomości leży bowiem w interesie prawnym wszystkich właścicieli. Już sam fakt braku rozgraniczenia nieruchomości lub zaistnienia innej podstawy do wszczęcia postępowania rozgraniczeniowego prowadzi do konstatacji, że w interesie każdego z właścicieli nieruchomości, które nie są prawidłowo rozgraniczone, jest dokonanie rozgraniczenia.
4. Samo zachowanie stron uczestniczących w postępowaniu rozgraniczeniowym ma tylko częściowe znaczenie dla ponoszenia kosztów takiego postępowania. Strony bowiem, które nie wyrażają zgody na proponowany przez geodetę przebieg granicy w postępowaniu administracyjnym, będą prowadziły dalszy spór o rozgraniczenie przed sądem powszechnym i wówczas niewątpliwie wzrośnie wysokość kosztów postępowania rozgraniczeniowego. Tym samym zgodne rozgraniczenie w postępowaniu administracyjnym na wpływ na sama wysokość kosztów postępowania, ale nie na ich rozkład co do obowiązku ich ponoszenia”.

6.(N) Zgodnie z KC, zgoda wszystkich współwłaścicieli rzeczy nabytej na podstawie umowy jest potrzebna do:
A. rozporządzania swoim udziałem przez współwłaściciela,
B. rozporządzania rzeczą wspólną,
C. dochodzenia roszczeń, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 199 KC)
Zgodnie z art. 199 KC do rozporządzania rzeczą wspólną oraz do innych czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele, których udziały wynoszą co najmniej połowę, mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeknie mając na względzie cel zamierzonej czynności oraz interesy wszystkich współwłaścicieli. „Przez pojęcie zarządu rzeczą wspólną rozumie się podejmowanie wszelkich decyzji i dokonywanie wszelkiego rodzaju czynności dotyczących przedmiotu wspólnego prawa, koniecznych w toku normalnej eksploatacji rzeczy, jak i w sytuacjach wykraczających poza ten normalny tok”[5]. Kwalifikacji danej czynności do czynności zwykłego zarządu/przekraczającego zakres zwykłego zarządu należy dokonywać z uwzględnieniem wszystkich okoliczności faktycznych danego przypadku. Ponadto wydaje się, że czynność przekraczająca zwykły zarząd wymaga uprzedniej, a nie następczej zgody współwłaścicieli.

Wyrok SN z 18.6.2014 r., V CSK 412/2013, www.sn.pl:
„Okoliczność, iż współwłaściciel dokonujący rozporządzenia rzeczą wspólną nie ma do tego kompetencji, prowadzi nie do nieważności, ale do bezskuteczności czynności prawnej w zakresie powstania skutku rzeczowego tej czynności”.

Postanowienie SN z 5.3.2015 r., V CSK 293/14:
„O rozporządzeniu rzeczą objętą współwłasnością stanowi art. 199 KC, z którego wynika, że do rozporządzenia rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. Wymóg zgody nie oznacza jednak, że czynność musi być dokonana przez wszystkich współwłaścicieli. Każdy współwłaściciel może występować samodzielnie tzn. dokonywać czynności we własnym imieniu. Współwłaściciel, który za zgodą wszystkich współwłaścicieli dokonał czynności prawnej, sam jest stroną wynikającego z niej stosunku prawnego, działa we własnym imieniu, lecz w interesie ogółu współwłaścicieli. Pozostali nie stają się stroną takiego stosunku prawnego, mimo że skutki czynności bezpośrednio dotyczą sfery ich praw; zgoda pozwala rozciągnąć skutki dokonanej czynności na współwłaścicieli. Tak więc możliwe jest rozporządzenie rzeczą wspólną przez jednego ze współwłaścicieli, za zgodą pozostałych wyrażoną we właściwej dla danej czynności formie. Rozporządzenie rzeczą wspólną przez współwłaściciela bez wymaganej ustawą zgody pozostałych współwłaścicieli jest w istocie rozporządzeniem przez nieuprawnionego (niewystarczająco uprawnionego). Takie rozporządzenie może być skuteczne jedynie w przypadkach określonych w przepisach szczególnych, w odniesieniu do nieruchomości – w warunkach art. 5 KWHU”.

 Postanowienie SN z 24.5.2017 r., III CSK 144/16:
„Do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W konsekwencji zamanifestowanie w stosunku do innego współwłaściciela zmiany charakteru posiadania wynikającego z umownego podziału nieruchomości do korzystania na posiadanie właścicielskie powinno przejawiać się poprzez dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu, przy braku skutecznej reakcji prawnej współwłaściciela”.

7.(N) Zgodnie z KC, roszczenie o zniesienie współwłasności:
A. nie ulega przedawnieniu,
B. przedawnia się z upływem trzech lat,
C. przedawnia się z upływem dziesięciu lat.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 220 KC)
Roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu (art. 220 KC). „Ze względu na przejściowy charakter współwłasności w częściach ułamkowych każdy ze współwłaścicieli w każdym czasie może żądać jej zniesienia. (…) Dopóki więc trwa współwłasność, uprawnienie do zniesienia współwłasności może być realizowane przez każdego ze współwłaścicieli”[6], przy czym nie jest wykluczone zakwalifikowanie żądania zniesienia współwłasności jako nadużycia prawa z art. 5 KC[7].

Postanowienie SN z 26.4.2013 r., II CSK 546/12, www.sn.pl:
„Roszczenie o podział majątku wspólnego – w świetle art. 220, 1035 KC w związku z art. 46 KRO – nie ulega przedawnieniu”.

8.(N) Zgodnie z KC, samoistny posiadacz w dobrej wierze, przeciwko któremu nie wytoczono powództwa o wydanie rzeczy, może żądać od właściciela rzeczy zwrotu nakładów koniecznych:
A. o tyle, o ile nie mają pokrycia w korzyściach, które uzyskał z rzeczy,
B. wyłącznie wtedy, jeżeli zwiększają wartość rzeczy w chwili jej wydania właścicielowi,
C. wyłącznie wtedy, jeżeli właściciel wzbogaciłby się bezpodstawnie jego kosztem.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 226 § 1 KC)
Samoistny posiadacz w dobrej wierze może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie mają pokrycia w korzyściach, które uzyskał z rzeczy. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość rzeczy w chwili jej wydania właścicielowi. Jednakże gdy nakłady zostały dokonane po chwili, w której samoistny posiadacz w dobrej wierze dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy, może on żądać zwrotu jedynie nakładów koniecznych (art. 226 § 1 KC). Samoistny posiadacz w złej wierze może żądać jedynie zwrotu nakładów koniecznych, i to tylko o tyle, o ile właściciel wzbogaciłby się bezpodstawnie jego kosztem (art. 226 § 2 KC). „W art. 226 KC w zw. z art. 230 KC ustawodawca uzależnia zakres roszczenia posiadacza o zwrot nakładów (ich równowartości pieniężnej) i skorelowanego z nim obowiązku właściciela przede wszystkim od dobrej lub złej wiary posiadacza i obejmuje tym zakresem bądź tylko nakłady konieczne, bądź również inne nakłady. Przez nakłady konieczne rozumie się takie nakłady, których celem jest utrzymanie rzeczy w należytym stanie, na przykład remonty i konserwacja rzeczy, zasiewy, utrzymanie zwierząt, płacenie podatków. Inne nakłady mają na celu ulepszenie rzeczy, przez co zwiększają one wartość rzeczy – nakłady użyteczne, bądź zmierzają do zaspokojenia potrzeb estetycznych tego, kto ich dokonuje – nakłady zbytkowne. Nadto wskazać należy, że koniecznym warunkiem rozliczenia innych nakładów niż konieczne, w tym nakładów użytkowych, na podstawie art. 226 § 1 KC, jest uprzednie zwrócenie rzeczy przez posiadacza. Zasada ta dotyczy także posiadacza zależnego”[8].

Wyrok SA w Lublinie z 8.6.2017 r., I ACa 875/16:
„Jeżeli umowa nie zawiera uregulowań dotyczących rozliczenia, a nie obowiązują w tym względzie przepisy szczególne, rozliczenie pomiędzy posiadaczem a właścicielem z tytułu poniesionych nakładów winno być dokonane na podstawie przepisów art. 224-226 KC w zw. z art. 230 KC”.

Wyrok SN z 28.10.2016 r., I CSK 687/15:
„Roszczenie o zwrot nakładów poczynionych na nieruchomość nie może być uznane za przedwczesne, jeżeli właściciel dysponuje prawomocnym orzeczeniem sądu nakazującym wydanie nieruchomości, lecz go nie realizuje”.

9.(N) Zgodnie z KC, w braku odmiennej umowy obowiązek utrzymywania urządzeń potrzebnych do wykonywania służebności gruntowej obciąża:
A. właściciela nieruchomości obciążonej,
B. właściciela nieruchomości władnącej,
C. solidarnie właściciela nieruchomości obciążonej i właściciela nieruchomości władnącej.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 289 § 1 KC)
W braku odmiennej umowy obowiązek utrzymywania urządzeń potrzebnych do wykonywania służebności gruntowej obciąża właściciela nieruchomości władnącej (art. 289 § 1 KC). Jeżeli obowiązek utrzymywania takich urządzeń został włożony na właściciela nieruchomości obciążonej, właściciel odpowiedzialny jest także osobiście za wykonywanie tego obowiązku. Odpowiedzialność osobista współwłaścicieli jest solidarna (art. 289 § 2 KC). „Pojęcie urządzeń należy tłumaczyć jako wynik celowego działania człowieka, którego praca przejawia się w postaci widocznych przedmiotów, nakładów i naniesień materialnych”[9].

Wyrok SN z 24.02.2017 r., IV CSK 191/16:
„Jeżeli do wykonywania służebności gruntowej konieczne jest wykorzystywanie także jakichś urządzeń, to obowiązek ich utrzymywania obciąża, co do zasady, właściciela nieruchomości władnącej, chyba że strony stosunku prawnego nawiązanego przez ustanowienie służebności umówią się inaczej (art. 289 § 1 KC). Ciężary związane z utrzymywaniem pewnego stanu rzeczy powinny bowiem obciążać tego, kto czerpie zeń korzyści. W ramach swobody kontraktowania, uwzględniając przyczyny ustanowienia obciążenia i rozmaite okoliczności towarzyszące, strony stosunku prawnego nawiązywanego przez ustanowienie służebności mogą umówić się inaczej. Zasada ta znajduje odpowiednie zastosowanie do służebności osobistych. W stosunkach między właścicielem nieruchomości obciążonej służebnością osobistą a uprawnionym, gdy służebność ustanowiona zostaje dla zrealizowania funkcji alimentacyjnych, koszty utrzymania urządzeń służących wykonywaniu służebności zwykle przejmuje na siebie właściciel nieruchomości”.

10.(N) Zgodnie z KC, według przepisów regulujących posiadanie, domniemywa się, że:
A. ten kto rzeczą faktycznie włada jest dzierżycielem,
B. posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym,
C. ten kto rzeczą faktycznie włada jest posiadaczem zależnym.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 341 KC)
„Samoistne posiadanie zasadza się na faktycznej możliwości władania rzeczą w taki sposób i w takim zakresie, w jakim właściciel jest do tego uprawniony. Uprawnienia właściciela zostały określone w art. 140 KC. Z posiadaniem związane są trzy domniemania: posiadania samoistnego (art. 339 KC), ciągłości (art. 340 KC) i zgodności z prawem (art. 341 KC). Dwa pierwsze mają szczególne znaczenie dla kwestii zasiedzenia, przy ustalaniu przesłanki posiadania samoistnego, jak i przy obliczaniu czasu posiadania. Zwalniają one posiadacza od konieczności prowadzenia dowodów i uprawniają do wykonywania władztwa do czasu obalenia domniemania przez tego, kto twierdzi, że w konkretnej sprawie domniemanie nie jest prawdziwe. Konieczną przesłanką tego domniemania jest faktyczne władztwo nad rzeczą, które powinien wykazać powołujący się na posiadanie. Przyjęte zostało w orzecznictwie, że zgodnie z art. 336 KC, o posiadaniu i jego postaci decyduje wyłącznie sposób władania rzeczą. Jeżeli odpowiada on treści prawa własności, to spełnia cechy samoistnego posiadania”[10]. Należy jednak zaznaczyć, że na domniemanie prawa wynikające z posiadania (art. 341 KC) nie można się powołać przeciwko domniemaniu prawa wynikającemu z wpisu w księdze wieczystej (art. 4 KWHU).

Wyrok SN z 10.3.2011 r., V CSK 287/10:
„Domniemania wynikające z art. 339 i 341 KC mogą działać zarówno na korzyść jak i na niekorzyść posiadacza rzeczy. Same twierdzenia i zaprzeczanie woli władania rzeczą jak właściciel nie prowadzą do obalenia domniemania o prawie posiadacza do rzeczy, jeśli inne zachowania tego samego posiadacza pozostają z tymi twierdzeniami w wyraźnej sprzeczności i potwierdzają wolę posiadania właścicielskiego”.

11.(N) Zgodnie z KC, jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel:
A. nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika,
B. może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, jeżeli działała bez wiedzy dłużnika,
C. może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, nawet jeżeli działała za wiedzą dłużnika.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 356 § 2 KC)
Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 354 KC, dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom (§ 1). W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel (§ 2). Z kolei zgodnie z art. 356 § 1 KC, wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia. „Obowiązek osobistego świadczenia dłużnika może być konsekwencją właściwości świadczenia. Jeżeli świadczenie jest ściśle związane z osobą dłużnika, z jego kwalifikacjami, umiejętnościami, uzdolnieniami, wówczas wierzyciel ma prawo oczekiwać osobistego świadczenia dłużnika, ponieważ właśnie z jego cechami osobistymi wiąże zaspokojenie swojego interesu. Szczególne właściwości świadczenia mogą być związane ze specjalistycznymi kwalifikacjami, niezbędnymi do jego wykonania (wiedza, uzdolnienia twórcze, umiejętności praktyczne), jak i wynikać z zaufania, leżącego u podstaw wyboru osoby dłużnika w zobowiązaniu o danym świadczeniu[11]”. Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika (art. 356 § 2 KC).

Wyrok SN z 3.3.2017 r., I CSK 255/16:
„Artykuł 356 § 2 KC stanowi, że jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby osoba ta działała bez wiedzy dłużnika. Zapłata, którą ten przepis ma na względzie, podlega zaliczeniu na poczet świadczenia dłużnika. Jej skutkiem jest wygaśniecie zobowiązania dłużnika w granicach kwoty uiszczonej wierzycielowi. Z reguły osoba trzecia płaci cudzy dług ze względu na stosunek prawny, jaki ją łączy z dłużnikiem. Jeżeli osoba trzecia nie nabyła spłaconej wierzytelności, o przysługiwaniu jej regresu wobec dłużnika, rozstrzyga łączący ją z dłużnikiem stosunek prawny, ze względu na który nastąpiła zapłata. Gdy zaś osoba trzecia nie nabyła spłaconej wierzytelności i zarazem brak stosunku prawnego łączącego ją z dłużnikiem, za właściwy środek do rozliczeń między osobą trzecią a dłużnikiem z tytułu spełnienia jego świadczenia uznaje się roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia”.

Wyrok SN z 13.3.2014 r., I PK 157/13:
„Jeżeli do stosunków między pracownikiem jako wierzycielem i pracodawcą jako dłużnikiem nie ma zastosowania ogólna reguła z art. 356 § 1 KC, wedle której wierzyciel nie może żądać osobistego świadczenia przez dłużnika, ze względu na to, że relację prawną między pracownikiem i pracodawcą należy potraktować na zasadzie wyjątku od tej reguły determinowanego właściwością świadczenia, to tym bardziej do tej relacji nie może mieć zastosowania wyjątek od reguły przewidziany w art. 356 § 2 KC. Prowadzi to do ostatecznego wniosku, że art. 356 § 2 KC nie ma zastosowania do wynagrodzenia za pracę, ponieważ szczególne właściwości tego świadczenia (art. 356 § 1 KC) oraz zasady prawa pracy (art. 300 KP), zwłaszcza ochrona wynagrodzenia za pracę, wykluczają takie zastosowanie”.

12.(N) Zgodnie z KC, wysokość odsetek ustawowych, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, ogłasza:
A. Rada Ministrów,
B. Prezes Rady Ministrów,
C. Minister Sprawiedliwości.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 359 § 4 KC)
Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu (art. 359 § 1 KC). Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych (art. 359 § 2 KC). Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych (odsetki maksymalne) – art. 359 § 21 KC. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne (art. 359 § 22 KC). Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy (art. 359 § 23 KC). Minister Sprawiedliwości ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, wysokość odsetek ustawowych (art. 359 § 4 KC).

Jak stwierdził Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 27.6.2016 r. (I ACa 1815/15): „Kodeks cywilny nie określa pojęcia odsetek. Najczęściej rozumie się przez nie wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy albo też innych zamiennych rzeczy ruchomych lub za obracanie własnymi pieniędzmi w cudzym interesie. Są to odsetki zwykłe, mające charakter kredytowy. Od tego rodzaju odsetek należy odróżnić odsetki za opóźnienie w wykonaniu zobowiązania pieniężnego (art. 481 § 1 KC), które nożna traktować, jako quasi odszkodowanie, odszkodowanie ryczałtowe czy też swoistą represję cywilną. Odsetki kapitałowe należne są za czas od powstania zobowiązania do jego wymagalności, jako wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy”.

Wyrok SA w Łodzi z 11.1.2017 r., I ACa 851/16:
„Odsetki, co do których obowiązek ich zapłaty powstał najpóźniej 31.12.2015 r. podlegają dotychczasowym regułom dotyczącym wyznaczania stopy odsetek ustawowych oraz rozmiaru odsetek maksymalnych. Natomiast odsetki, co do których obowiązek zapłaty powstał po 1.1.2016 r. (oprocentowanie naliczane od tej daty) podlega regułom nowym”.

Wyrok SA w Warszawie z 21.12.2016 r., VI ACa 1558/15:
„Strony mogą w umowie przewidzieć zarówno kumulację obu rodzajów odsetek należnych wierzycielowi, jak i możliwość ustania obowiązku uiszczania odsetek kapitałowych i zastąpienia ich od chwili, gdy dłużnik opóźnia się ze spełnieniem swojego świadczenia pieniężnego, odsetkami przewidzianymi w art. 481 § 1 KC. Dopuszczalność takiej kumulacji, pozostaje w granicach swobody kontraktowej stron zagwarantowanej ustawowo w art. 3531 KC. Strony mogą zatem swobodnie ukształtować łączący je stosunek prawny także w zakresie ukształtowania wysokości i rodzaju naliczanych odsetek. Ograniczenie co do wysokości odsetek umownych zawiera jedynie art. 359 § 21 KC przez ustanowienie odsetek maksymalnych”.

13.(N) Zgodnie z KC, można co do zasady żądać zwrotu świadczenia, jeżeli zostało spełnione:
A. w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu,
B. w wykonaniu nieważnej czynności prawnej,
C. zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 411 pkt 1 KC)
Nie można żądać zwrotu świadczenia:
1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna (art. 411 KC). „W sytuacji świadomości braku podstawy prawnej (art. 411 pkt 1 KC) spełniający świadczenie ma świadomość swojej sytuacji faktycznej oraz prawnej i mimo że wie, że nie jest zobowiązany, spełnia jednak świadczenie”[12]. Istotne jest „obiektywne nieistnienie zobowiązania, natomiast czynnik subiektywny wyraża się wiedzą o braku zobowiązania oraz wolą spełnienia świadczenia mimo braku obowiązku”[13]. O nieważności czynności prawnej stanowi art. 58 kc, zgodnie z którym czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (§ 1). Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (§ 2). Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana (§ 3).

Wyrok SA w Białymstoku z 17.2.2017 r., I ACa 746/16:
„Wyłączenie kondykcji na podstawie art. 411 pkt 1 KC odnosi się jedynie do wypadków condictio indebiti. Chodzi tutaj bowiem o wiedzę o braku podstawy prawnej w momencie świadczenia, natomiast nie dotyczy ewentualnego późniejszego odpadnięcia podstawy prawnej świadczenia (condictio causa finita). Nawet jeśli świadczący wiedział, że podstawa prawna może albo na pewno odpadnie w przyszłości, nie wyłącza to jego kondykcji, ponieważ świadczył jednak na poczet istniejącego zobowiązania. Podkreślenia wymaga także – wobec powoływania się przez skarżącego na art. Art. 356 § 2 KC – że condictio indebiti nie powstaje tam, gdzie ktoś świadczył w takich okolicznościach, że accipiens mógł sądzić, że chodzi tu o skuteczne wobec niego świadczenie przez osobę trzecią cudzego długu ”.

Wyrok SA w Szczecinie z 11.12.2014 r., I ACa 639/14:
„Błąd w pryzmacie zakresu znaczeniowego przepisu art. 411 pkt 1 KC ma to znaczenie, że stanowi zaprzeczenie możliwości posiadania pełnej i obiektywnej wiedzy o rzeczywistości, albowiem fundamentalne dla definicji tego pojęcia pozostaje mylne wyobrażenie o tejże rzeczywistości. Podkreślenia w tym miejscu nadto wymaga, że nie ma przy tym znaczenia przez kogo błąd został wywołany i że spełniający świadczenie, przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć, że do świadczenia nie jest zobowiązany, a nawet że błąd został zawiniony przez spełniającego świadczenie”.

14.(N) Zgodnie z KC, jeżeli w umowie zastrzeżono, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna), dłużnik:
A. nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej,
B. może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej,
C. może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej tylko wtedy, gdy nie przystąpił jeszcze do jego wykonania.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 483 KC)
Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna) – art. 483 § 1 KC. Uważa się, że kara umowna może być zastrzeżona w każdej umowie, zarówno tej nazwanej, jak i w umowach nienazwanych, w umowach rezultatu, jak i starannego działania. Jednak niedopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły (art. 484 § 1 KC). Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana (art. 484 § 2 KC). Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej (art. 483 § 2 KC).

Wyrok SA w Warszawie z 26.10.2017 r., I ACa 1259/16:
„Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy”.

Wyrok SA w Warszawie z 19.10.2017 r., V ACa 147/17:
„1. Stwierdzenie braku szkody, podobnie jak rozmiar ewentualnej szkody wywołanej opóźnieniem, zwłaszcza w relacji do wartości całego kontraktu, mają istotne znaczenie przy ocenie roszczenia dochodzonego tytułem kary umownej.
2. Oceny, czy kara w danym przypadku jest rażąco wygórowana w rozumieniu przepisu art. 484 § 2 KC należy dokonać w kontekście całokształtu okoliczności sprawy, a zatem uwzględniając nie tylko wysokość powstałej szkody w związku z niewykonaniem zobowiązania, ale przede wszystkim przedmiot umowy, okoliczności, na jakie kara umowna została zastrzeżona, cel tej kary, sposób jej ukształtowania, okoliczności, w jakich doszło do sytuacji uzasadniającej naliczenia kary, czy wagę i zakres nienależytego wykonania umowy.
3. Miarkowanie kary, polegające na jej zmniejszeniu do wartości symbolicznej, godzi bezpośrednio w cel, dla którego kara została ustanowiona na podstawie zgodnej woli stron. Stosując instytucję miarkowania kar umownych należy brać pod uwagę ich rolę, a więc funkcję stymulującą wykonanie zobowiązania, funkcję represyjną oraz funkcję kompensacyjną, która umożliwia naprawienie szkody poniesionej przez wierzyciela”.

Wyrok SA w Łodzi z 13.6.2017 r., I ACa 1555/16:

„1. Kara umowna stanowi umowną sankcję cywilnoprawną, przewidzianą na wypadek naruszenia więzi obligacyjnej przez dłużnika.
2. Z brzmienia samego art. 483 § 1 KC, w powiązaniu z art. 471 KC, który na mocy umowy stron zastępuje, wywnioskować należy, iż obowiązek zapłaty kary umownej aktualizuje się w razie niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania nie z dowolnej przyczyny, a tylko takiej, za którą dłużnik ponosi odpowiedzialność. Konsekwencją tego jest konieczność zbadania, jak w ocenianym stosunku obligacyjnym kształtuje się zakres okoliczności obciążających dłużnika. Tym samym roszczenie o zapłatę kary umownej nie może powstać w razie uniemożliwienia dłużnikowi wykonania umowy przez wierzyciela. W takiej bowiem sytuacji powstanie roszczenia o zapłatę kary umownej zależałoby jedynie od woli wierzyciela”.

15.(N) Zgodnie z KC, prawo pierwokupu jest:
A. zbywalne,
B. zbywalne, chyba że strony postanowiły inaczej,
C. niezbywalne.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 602 § 1 KC)
Prawo pierwokupu występuje jeżeli ustawa lub czynność prawna zastrzega dla jednej ze stron pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby druga strona sprzedała rzecz osobie trzeciej (art. 596 KC). Rzecz, której dotyczy prawo pierwokupu, może być sprzedana osobie trzeciej tylko pod warunkiem, że uprawniony do pierwokupu swego prawa nie wykona (art. 597 § 1 KC). Prawo pierwokupu wykonywa się przez oświadczenie złożone zobowiązanemu. Jeżeli zawarcie umowy sprzedaży rzeczy, której dotyczy prawo pierwokupu, wymaga zachowania szczególnej formy, oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu powinno być złożone w tej samej formie (art. 597 § 2 KC). Prawo pierwokupu jest niezbywalne. Jest ono niepodzielne, chyba że przepisy szczególne zezwalają na częściowe wykonanie tego prawa (art. 602 § 1 KC). Jeżeli jest kilku uprawnionych, a niektórzy z nich nie wykonywają prawa pierwokupu, pozostali mogą wykonać je w całości (art. 602 § 2 KC).

Wyrok SA w Lublinie z 29.10.2015 r., I ACa 300/15:
„Samo zastrzeżenie prawa pierwokupu nie stwarza zobowiązania, nawet warunkowego, do przeniesienia własności. Powoduje jedynie powstanie po stronie osoby, na rzecz której pierwokup został zastrzeżony, uprawnienia o charakterze kształtującym, dającego pierwszeństwo nabycia własności określonej rzeczy, w razie gdyby właściciel powziął decyzję o jej sprzedaży. Po stronie zobowiązanego z tytułu pierwokupu powstaje obowiązek respektowania istniejącego uprawnienia wyrażającego się w nałożeniu na podmiot zobowiązany obowiązku zawiadomienia uprawnionego o treści umowy sprzedaży zawartej z osobą trzecią (art. 598 § 1 KC). Wreszcie naruszenie tego obowiązku pozostaje, co do zasady, bez wpływu na skuteczność rozporządzenia rzeczą przez zobowiązanego – własność przechodzi na osobę trzecią, a zobowiązany może jedynie odpowiadać za uszczerbek, jaki poniosła osoba uprawniona (art. 599 § 1 KC)”.

Wyrok SN z 8.3.2012 r., III CSK 292/11, OSNC-ZD 2013/3/57:
„Artykuł 602 § 1 zdanie drugie KC ma zastosowanie również wtedy, gdy zobowiązany sprzedaje, pod warunkiem niewykonania prawa pierwokupu, wszystkie swoje udziały w dwóch lub więcej spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, co do których zostało ustanowione prawo pierwokupu na rzecz tego samego uprawnionego. Przewidziany w art. 494 § 4 KSH skutek rozciąga się na wszystkie osoby mające status wspólników spółki przejętej w świetle prawa materialnego”.

16.(N) Zgodnie z KC, rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające uprawnienie małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym, jest:
A. nieważne,
B. ważne tylko wtedy, gdy rozrządzenie takie zostało zamieszczone w testamencie,
C. ważne tylko wtedy, gdy rozrządzenie takie zostało zamieszczone w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 923 § 1 KC)
Dniem otwarcia spadku jest dzień, w którym zmarł spadkodawca (art. 924 KC). Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne (art. 923 § 1 KC). Przepisy KC nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu (art. 923 § 2 KC). Uprawnienie z art. 923 KC zalicza się do długów spadkowych.

Wyrok NSA w Warszawie z 2.2.2011 r., II GSK 151/10:
„W określonych stanach faktycznych małżonka, w stosunku, do którego orzeczono separację można i należy zaliczyć do osób bliskich spadkodawcy w rozumieniu art. 923 § 1 KC”.

17.(N) Zgodnie z KC, małżonek jest wyłączony od dziedziczenia ustawowego, jeżeli:
A. zawarł ze spadkodawcą umowę ustanowienia rozdzielności majątkowej,
B. spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione i wyłączenie małżonka od dziedziczenia nastąpiło na mocy orzeczenia sądu,
C. z ważnych powodów spadkodawca żądał ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej, a żądanie to było uzasadnione i wyłączenie małżonka od dziedziczenia nastąpiło na mocy orzeczenia sądu.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 940 KC)
Jak stanowi art. 940 KC, małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione (§ 1). Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem; termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku (§ 2). „W świetle art. 940 § 1 KC żądanie rozwodu z winy pozostałego przy życiu współmałżonka musi być uzasadnione. Oznacza to, że muszą być spełnione wszystkie przesłanki orzeczenia rozwodu lub separacji z winy współmałżonka lub, co najmniej, z winy obu stron. (…) Wbrew dosłownemu brzmieniu art. 940 § 1 KC małżonek nie jest wyłączony od dziedziczenia z mocy samego prawa, w świetle § 2 tegoż przepisu wyłączenie takie następuje dopiero na mocy orzeczenia sądu. Stąd też brak żądania wyłączenia lub złożenie takiego żądania po upływie zakreślonego terminu powoduje, że małżonek będzie dziedziczył, pomimo istnienia przesłanek do wyłączenia”[14].

Wyrok SN z 12.4.2002 r., I CKN 1345/99:
„Terminy określone w art. 940 § 2 KC należą do kategorii terminów zawitych. Upływ takich terminów pociąga za sobą wygaśnięcie uprawnienia ograniczonego terminem. Możliwość zastosowania do takich terminów przepisów o przedawnieniu roszczeń majątkowych (art. 117 i n. KC) jest kontrowersyjna. Nie rozstrzygając w sposób generalny tej kwestii należy jednak zauważyć, że w odniesieniu do terminów określonych w art. 940 § 2 KC brak jest argumentów przemawiających za dopuszczeniem takiej możliwości. Przeciwko niej przemawia natomiast, poza przedstawionymi wyżej względami, także okoliczność, że porządek dziedziczenia powinien być możliwie szybko ustalony w sposób definitywny”.

Uchwała SN z 2.7.1985 r., III CZP 39/85, OSNC 1986/5/68:
„Skuteczne zgłoszenie w sprawie o rozwód żądania zaniechania orzekania o winie obojga małżonków wyłącza dopuszczalność dowodzenia winy pozostałego przy życiu małżonka w procesie wytoczonym na podstawie art. 940 KC”.

18.(N) Zgodnie z KC, jeżeli testament został sporządzony pod wpływem groźby, na jego nieważność z tej przyczyny nie można się powołać:
A. po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat pięciu od otwarcia spadku,
B. po upływie roku od otwarcia i ogłoszenia testamentu, a w każdym razie po upływie lat pięciu od otwarcia spadku,
C. po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 945 § 2 KC)
Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 KC). Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela (art. 944 § 2 KC).Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby (art. 945 § 1 KC).
Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (art. 945 § 2 KC). „Kryteria dokonania czynności prawnej pod wpływem groźby zastosowane w art. 87 KC nie mogą mieć zastosowania przy testamencie. Stąd też sporządzenie testamentu pod wpływem groźby może mieć miejsce niezależnie od tego, czego groźba dotyczy, od kogo pochodzi i czy była bezprawna. Każda groźba więc może prowadzić do nieważności testamentu”[15].

Postanowienie SN z 6.11.2014 r., II CSK 103/14:
„Brak pełnej zdolności do czynności prawnych spadkodawcy powoduje, iż testament sporządzony przez niego jest dotknięty sankcją bezwzględnej nieważności. Jednocześnie nie ma terminów ograniczających podnoszenie zarzutu nieważności testamentu z tego właśnie powodu i ograniczających uwzględnienie tej okoliczności z urzędu przez sąd na zasadach właściwych dla sankcji bezwzględnej nieważności czynności prawnej. Uwzględniając jednak prawidłową wykładnię, zakres zastosowania art. 949 § 2 i art. 945 § 1 i 2 KC należy uznać za rozłączny. Zdolność testowania, to według art. 949 § 2 KC ocena formalna stwierdzenia pełnej zdolności spadkodawcy do czynności prawnych. Ze względu na to, że prawo polskie nie zna naturalnej niezdolności do czynności prawnych, bez znaczenia jest dla spełnienia przesłanek przewidzianych w art. 944 KC stopień świadomości i swobody decyzji testatora oświadczającego swoją ostatnią wolę. Ma on natomiast znaczenie dla oceny wadliwości lub niewadliwości złożonego oświadczenia woli, do czego z kolei jest obojętne posiadanie przez testatora pełnej zdolności do czynności prawnych; jej brak powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej bez względu na występowanie wady oświadczenia woli skutkującej również bezwzględną nieważnością tej czynności. Z art. 945 § 2 KC, odwołującego się do § 1 tego artykułu, wyraźnie wynika, że chodzi o okoliczności wymienione w tym przepisie, a wśród nich nie ma zdolności testowania. Zastosowanie więc art. 945 § 2 KC w odniesieniu do przesłanek, o których stanowi art. 949 § 2 KC, jest wyłączone”.

19.(N) Zgodnie z KC, roszczenie z tytułu zapisu zwykłego przedawnia się:
A. zawsze z upływem lat pięciu od złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku,
B. zawsze z upływem lat pięciu od otwarcia spadku,
C. z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu zwykłego.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 981 KC)
Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu (art. 981 KC). Z tym, że „zagadnienie początku biegu przedawnienia roszczenia z tytułu zapisu zwykłego przedstawia się dość kontrowersyjnie, jeżeli chodzi o ustalenie daty wymagalności roszczeń zapisobiercy. W zasadzie można przyjąć, iż zgodnie z art. 120 KC, jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. W stosunku zapisu zwykłego czynnością taką jest żądanie wykonania zapisu, przy czym, w braku odmiennej woli spadkodawcy, zapisobierca może zgłosić takie żądanie niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu (art. 970 KC). Stąd też data ogłoszenia testamentu jest najwcześniejszą datą podjęcia czynności, o której mowa w art. 120 KC, przez zapisobiercę”[16].

20.(N) Zgodnie z KC, przy obliczaniu zachowku:
A. zawsze uwzględnia się zapisy zwykłe, a nie uwzględnia się poleceń,
B. zawsze uwzględnia się polecenia, a nie uwzględnia się zapisów zwykłych,
C. nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 993 KC)
Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek) – art. 991 § 1 KC. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC). Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni (art. 992 KC). Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (art. 993 KC). „Celem instytucji zachowku jest majątkowe zadośćuczynienie najbliższym spadkodawcy tego, że bądź to zostali pominięci przez niego w testamencie, bądź też, że ich udział w spadku został zminimalizowany. Przewidziany w art. 993 KC sposób ustalania wysokości zachowku, a więc wymóg doliczenia darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę uniemożliwia mu proste obejście przepisów o ochronie osób najbliższych przed dyspozycjami na wypadek śmierci. Co więcej dokonując analizy gramatyczno-językowej art. 993 KC uznać należy, że intencją ustawodawcy, co do ukształtowania zamkniętego katalogu przypadków doliczeń, było to żeby istniała możliwość doliczenia do masy spadkowej przedmiotów, środków pieniężnych, które w chwili otwarcia spadku nie należały już do majątku zmarłego, ponieważ zostały przeniesione do majątku osoby trzeciej w drodze darowizny lub zapisu windykacyjnego”[17].

Wyrok SN z 2.2.2017 r., I CSK 260/16:
„1. Dziedziczność posiadania rozumie się nie jako dziedziczenie stanu faktycznego, ale jako dziedziczenie oznaczonej sytuacji prawnej w jakiej, w chwili otwarcia spadku wykonując posiadanie, znajdował się spadkodawca. Otwarcie spadku prowadzi do wwiązania spadkobiercy w tę sytuację, co przede wszystkim oznacza, że jeżeli poprzednik był posiadaczem samoistnym rzeczy, spadkobierca staje się takim posiadaczem i następuje to bez potrzeby faktycznego obejmowania tej rzeczy we władanie, nabywa też wszystkie roszczenia jakie w związku z posiadaniem przysługiwały poprzednikowi, korzysta z domniemań wynikających z posiadania, może doliczać czas posiadania poprzednika, jeżeli posiadanie poprzednika zmierzało do nabycia prawa; ponadto posiadanie uprawnia do korzystanie z rzeczy jak właściciel, może być zbyte. Artykuł 176 KC niewątpliwie przesądza o dziedziczności posiadania a wwiązanie spadkobiercy w sytuację prawną poprzednika ze skutkami jak wyżej, nie pozostawia wątpliwości co do tego, że posiadanie ma charakter składnika majątkowego o wymiernej wartości ekonomicznej.
2. Zarówno wartość darowizny jak i wartość zapisu windykacyjnego obliczać należy według cen z daty ustalania zachowku. Ujednolicenie kryteriów oszacowania jest istotne, chociażby tylko z uwagi na nieunikniony ruch cen na przestrzeni dłuższego okresu czasu. Dopuszczenie ustalania wartości substratu zachowku według innych cen, w szczególności z daty sprzedaży oznaczonego składnika majątkowego, wymagałoby interwencji ustawodawcy”.

21.(N) Zgodnie z KC, od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe:
A. w stosunku do wielkości udziałów,
B. solidarnie,
C. zawsze w częściach równych.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 1034 § 2 KC )
Od chwili otwarcia spadku do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów (art. 1034 § 1 KC). W konsekwencji wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników (spadkobierców) łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników (spadkobierców) zwalnia pozostałych. Wszyscy dłużnicy solidarni (spadkobiercy) pozostają zobowiązani aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela (art. 366 § 1 i 2 KC). Z kolei od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów (art. 1034 § 2 KC).  

Wyrok SA w Katowicach z 28.10.2010 r., V ACa 317/10:
„Spadkobierca osoby zobowiązanej do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku, odpowiedzialny solidarnie wraz z pozostałym spadkobiercą za jej zobowiązania (art. 1034 § 2 KC), który jest jednocześnie uprawnionym z tytułu zachowku, może na podstawie art. 376 KC, według zasad przewidzianych w tym przepisie, żądać od pozostałego spadkobiercy zwrotu odpowiedniej części należnej mu z tytułu zachowku wierzytelności”.

Bibliografia:
Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, wyd. II, 2012
Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe, wyd. II, 2012
Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, 2010
Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. III, 2011

[1] Wyr. SA w Białymstoku z 10.4.2013 r., I ACa 62/13.
[2] Zob. wyr. SA w Szczecinie z 28.7.2016 r., I ACa 405/16.
[3] Wyr.  SA w Warszawie z 11.12.2015 r., VI ACa 120/15.
[4] Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, wyd. II, 2012, Komentarz do art. 105 KC, uwaga 1.
[5] Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe, wyd. II, 2012, Komentarz do art. 199 KC, uwaga 1.
[6] Ibidem, Komentarz do art. 220 KC.
[7] Zob. uchw. SN z 24.1.2007 r., III CZP 117/2006, OSNC 2007/11, poz. 165.
[8] Wyr. SA w Szczecinie z 10.5.2017 r., I ACa 989/16.
[9] Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Własność… op. cit, Komentarz do art. 289 KC, uwaga 1.
[10] Post. SN z 6.10.2016 r., IV CSK 759/15.
[11] Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, 2010, Komentarz do art. 356 KC, uwaga 4.
[12] Ibidem, Komentarz do art. 411 KC, uwaga 4.
[13] Ibidem, Komentarz do art. 411 KC, uwaga 7.
[14] Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. III, 2011, Komentarz do art. 940 KC, uwaga 4 i 7.
[15] Ibidem, Komentarz do art. 945 KC, uwaga 12.
[16] Ibidem, Komentarz do art. 981 KC, uwaga 2.
[17] Wyr. SA w Szczecinie z 30.11.2016 r., I ACa 562/16.