Odpowiedzialność za zbrodnie wieloosobowe przed międzynarodowymi trybunałami karnymi

Tekst pochodzi z numeru: 12 (120) grudzień 2010

Dr Dominika Dróżdż

Artykuł przedstawia tematykę odpowiedzialności za zbrodnie wieloosobowe objęte jurysdykcją przed­mio­tową międzynarodowych trybunałów karnych. Stanowi przegląd koncepcji zmowy i wspólnego przestępnego przedsięwzięcia, na których opiera się odpowiedzialność karna za przestępstwa wieloosobowe. Uwzględnia stosowne przepisy statutów międzynarodowych trybunałów karnych, od statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego począwszy, a na statucie MTK skończywszy, jak również orzecznictwo tych trybunałów wraz ze stanowiskiem doktryny w tej kwestii.

Tytułem wstępu

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie tematyki związanej z odpowiedzialnością karną za zbrodnie wieloosobowe objęte jurysdykcją przedmiotową międzynarodowych trybunałów karnych w kontekście zmowy albo wspólnego przestępnego przedsięwzięcia. Zbrodnie wieloosobowe polegają na „braniu udziału” we wspólnym działaniu. Sprawcą zbrodni międzynarodowej wieloosobowej byłaby grupa (np. rząd czy wojsko)¹. Dla powstania odpowiedzialności za zbrodnie wieloosobowe przydatna jest koncepcja zmowy bądź koncepcja wspólnego przestępnego przedsięwzięcia.

Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii (MTKJ) i Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy (MTKR) powinny zakończyć swą działalność w 2010 r.2

Orzekając w sprawach o najpoważniejsze naruszenia prawa humanitarnego, trybunały te rozstrzygały o odpowiedzialności karnej za zbrodnie wieloosobowe. Przy orzekaniu w sprawach przeciwko grupie osób (np. przełożonego wraz z jego podwładnymi) Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii posłużył się koncepcją wspólnego przestępnego przedsięwzięcia³. Koncepcja ta nie powstała jednak na gruncie międzynarodowego prawa publicznego. „Źródeł odpowiedzialności za wspólne przestępne przedsięwzięcie upatrywać należy w pojęciu »zmowa«, ale zmowa nie stanowi podstawy dla teorii stworzonej przez MTKJ w sprawieTadicia”⁴.

Pojęcie „zmowa” powstało na gruncie prawa Stanów Zjedno­czonych Ameryki Północnej. Potrzebne było w przypadkach popełnienia przestępstw wieloosobowych, np. napadów na bank, w sprawach związanych z przestępczością zorganizowaną bądź przestępczością gospodarczą. W sprawie Pinkertona, rozstrzyganej przed sądem amerykańskim, stwierdzono, że: „po przystąpieniu do zmowy działania jednego uczestnika zmowy mogą być przypisane zgodnie z prawem każdemu członkowi grupy”⁵. Zbudowana na tej podstawie doktryna jest określana mianem Pinkerton liability⁶. Zgodnie z taką koncepcją zmowy jest ona przestępstwem nieukończonym (inchoate crime), a jej konstytutywnym elementem jest porozumienie między członkami grupy przestępczej.

Koncepcja zmowy

Koncepcja zmowy oraz udziału w organizacjach kryminalnych po raz pierwszy została połączona z międzynarodowym prawem publicznym przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Artykuł 6 statutu MTW stanowi o odpowiedzialności karnej za „współudział w planie lub w zmowie w celu dokonania jednego z wyżej wymienionych czynów”⁷. Kon­cepcja zmowy jako przestępstwa nieukończonego wydała się jednak niektórym sędziom tego trybunału, zwłaszcza z krajów niezwiązanych z common law (Francja), wysoce kontrowersyjna, jako sprzeczna z zasadą indywidualnej odpowiedzialności karnej⁸. W wyroku trybunału norymberskiego stwierdzono, że zgodnie z prawem zwyczajowym zmowa w celu wszczęcia wojny napastniczej jest przestępstwem; uznano przy tym, że „agresja jest z definicji przestępstwem wieloosobowym”⁹. Do przesłanek odpowiedzialności za udział w zmowie prowadzącej do wszczęcia wojny napastniczej należy zaliczyć uczestnictwo w zmowie oraz świadomość planu, a postawienie zarzutów MTW w Norymberdze ograniczył do osób uczestniczących w czynnościach przygotowawczych prowadzących do dokonania zbrodni agresji¹⁰.

Na podstawie dorobku MTW w Norymberdze i orzecznictwa innych trybunałów powołanych do życia bezpośrednio po II wojnie światowej wyróżnić można trzy kryteria międzynarodowego prawa dotyczącego zmowy:

1) istnienie planu związanego z uczestnictwem w nim co najmniej dwóch osób;

2) wyraźne zarysowanie kryminalnego celu tego planu;

3) sformułowanie planu nie może być zbyt odległe w czasie od momentu podjęcia decyzji i działania¹¹.

Orzekanie zgodnie z tą koncepcją odbiega od doktryny i praktyki kontynentalnego prawa karnego. Mamy do czynienia z wielością sprawców, którzy pociągani są do odpowiedzialności za popełnienie wspólnie jednej zbrodni. Brakuje zasady przypisania winy jednostce oraz zasady odpowiedzialności indywidualnej i osobistej; odpowiedzialność karną ponosi grupa. Istotne są w tej sytuacji wspólny zamiar popełnienia zbrodni i wspólny cel czy też wspólne uzgodnienia, porozumienie.

Doszło też do wyróżnienia zmowy w wąskim i szerokim rozumieniu tego słowa. Przez zmowę w wąskim znaczeniu tego słowa należy rozumieć zmowę w celu popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi. MTW w Tokio nie unikał jednak powiązania pojęcia „zmowa” ze zbrodnią przeciwko ludzkości czy zbrodniami wojennymi, nadając mu nowe, szersze znaczenie (w doktrynie¹²przyjęto, że chodzi tu o zmowę w szerokim znaczeniu tego słowa). Poszukując lepszego określenia na tę ewoluującą koncepcję, nazwano ją współdziałaniem-zmową (complicity-conspiracy), jako że w jej ramach mieściło się pomocnictwo i wspieranie (aiding and abbetting)¹³.

Zdaniem I. Bantekasa i S. Nash zbrodnię zmowy w rozumieniu trybunałów międzynarodowych powołanych po II wojnie światowej uważano za rodzaj odpowiedzialności, a nie przestępstwo nieukończone¹⁴. Koncepcja zmowy w powyższym kształcie nie przetrwała jednak zimnej wojny¹⁵.

W międzynarodowym prawie karnym przestępstwa nieukończone mogą zostać przypisane, zdaniem J.D. Oblina, jedynie sprawcom zbrodni ludobójstwa w szerokim znaczeniu¹⁶, czyli sprawcom podżegania do ludobójstwa, sprawcom współdziałania w ludobójstwie, sprawcom zmowy w zbrodni ludobójstwa. Termin „zmowa” został włączony do przepisów Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Wymieniona w art. III Konwencji w sprawie zapobiegania i karania ludobójstwa zmowa jest czynem (act) karalnym, obok ludobójstwa, usiłowania ludobójstwa, podżegania do ludobójstwa oraz współdziałania do ludobójstwa¹⁷.

Termin „zmowa” został także wprowadzony do statutów MTKJ i MTKR. Termin ten występuje w statutach MTKJ i MTKR dwukrotnie – raz jako czyn karalny¹⁸ (zmowa w celu popełnienia ludobójstwa) wymieniony w art. 2 (3) StMTKR oraz w art. 4 (3) StMTKJ, a za drugim razem jako forma odpowiedzialności karnej z art. 7 (1) statutu MTKJ i art. 6 (1) StMTKR.

Zmowa jako czyn karalny, a zatem zmowa w celu popełnienia ludobójstwa, jest zdefiniowana w sprawie Musemy jako porozumienie pomiędzy dwiema lub więcej osobami, by popełnić zbrodnię ludobójstwa¹⁹. Więcej informacji na temat elementu porozumienia dostarczyło orzeczenie MTKR w sprawie Nahimana, Barayagwiza i Ngeze. W orzeczeniu tym stwierdzono, że: „istotą zarzutu zmowy jest porozumienie pomiędzy tymi, którym taki zarzut postawiono. Istnienie formalnego czy werbalnie wyrażonego porozumienia nie jest potrzebne dla wykazania tej zmowy”²⁰. „Istnienie zmowy może być bowiem wywnioskowane na podstawie skoordynowanych działań jednostek, które mają wspólny cel i działają w ujednoliconych ramach. Nawet nieformalna koalicja może tworzyć takie ramy dla swych działań tak długo, jak długo uczestnicy zmowy podejmujący swe działania świadomi są istnienia koalicji, swego w niej udziału oraz jej roli w dążeniu do wspólnego celu²¹. W zmowie w celu popełnienia ludobójstwa mogą brać udział jednostki działające jako zinstytucjonalizowana organizacja, niezależnie od ich wzajemnych osobistych powiązań”²². Zamiar zmowy w celu popełnienia ludobójstwa jest ipso facto zamiarem wymaganym dla popełnienia zbrodni ludobójstwa²³. W przypadku zmowy w celu popełnienia ludobójstwa element podmiotowy ma zatem polegać na zamiarze zniszczenia grupy narodowej, rasowej, etnicznej lub wyznaniowej jako takiej.

Przedmiotem zainteresowania ze strony MTKJ była także relacja między art. 7 (1) statutem MTKJ a art. 4 (3) (e) tegoż statutu, stanowiącym o zmowie. W sprawie statutu MTKJ uznał ostatni z wymienionych przepisów za lex specialis w stosunku do wcześniejszego lex generalis. Izba Orzekająca tego trybunału rozważyła także alternatywne podejście do interpretacji tych przepisów, zgodnie z którą te dwa przepisy są ze sobą zharmonizowane²⁴.

Rozważanie możliwości jednoczesnego skazania za zmowę i zbrodnię ludobójstwa w rezultacie nie doprowadziło trybunałów ad hoc do sformułowania jednolitego stanowiska. Z jednej bowiem strony w sprawie Musema stwierdzono, że oskarżeni „nie mogą zostać skazani za ludobójstwo i zmowę do ludobójstwa za ten sam czyn”²⁵. Z drugiej strony jednak ­w ­orzeczeniu MTKR w sprawie Nahimana, Barayagwiza i Ngeze uznano, że: „Różnice pomiędzy obiema zbrodniami (ludobójstwem a zmową) mogą, zdaniem sędziów MTKR, usprawiedliwić wielokrotne skazania za ten sam czyn, pod warunkiem że każdy statutowy przepis, który formułuje podstawy dla skazania, wskazuje na inne znamiona, niezawarte w innych przepisach”²⁶.

Zmowę w celu popełnienia ludobójstwa, będącą jednym z czynów wymienionych w ust. 2 art. 2 statutu MTKR i art. 4 statutu MTKJ, należy uznać za przestępstwo nieukończone, na co wskazuje konstrukcja przyjęta na wzór art. III Konwencji w sprawie zapobiegania i karania ludobójstwa. Powyższe stwierdzenie potwierdza orzeczenie w sprawie Nahimana, Barayagwiza i Ngeze, którego jeden z paragrafów został sformułowany następująco: „Zmowa jest przestępstwem nieukończonym i jako taka posiada znamię ciągłości, którego punktem kulminacyjnym jest dokonanie czynu przewidzianego przez zmowę”²⁷. Oznacza to, że zmowa w celu popełnienia ludobójstwa podlega karze nawet, gdy nie osiągnie swego zakładanego rezultatu²⁸, to znaczy gdy zbrodnia ludobójstwa nie zostanie popełniona²⁹.

Jak wspomniano wcześniej, zmowa nie jest obecnie uznawana za rodzaj odpowiedzialności w międzynarodowym prawie karnym (mode of responsibility)³⁰. Do rodzajów odpowiedzialnościmożna natomiast zaliczyć wspólne przestępne przedsięwzięcie, którego doktryna została stworzona przez MTKJ w sprawie Tadicia.

Formy popełnienia zbrodni zostały wymienione w art. 6 statutu MTKJ oraz art. 7 statutu MTKR³¹, jednak – jak wskazał MTKJ w sprawie Tadicia – katalog tych form nie jest zamknięty³². Zgodnie z orzeczeniem w sprawie Tadicia do form niewymienionych w powyżej zacytowanych artykułach miałoby należeć wspólne przestępne przedsięwzięcie (joint criminal enteprise). Pomimo że w statucie MTK taka forma popełnienia którejkolwiek ze zbrodni objętych jurysdykcją przedmiotową tego trybunału nie została explicite wymieniona, to, jak stwierdził W.A. Schabas, należy się spodziewać jej uwzględnienia przez MTK w przyszłych orzeczeniach³³.

W niektórych sprawach MTKJ przykładał wagę do tego, by nie łączyć koncepcji wspólnego przestępnego przedsięwzięcia z koncepcją zmowy lub jedynie członkostwem w związkach kryminalnych³⁴. Doktryna wspólnego przestępnego przedsięwzięcia dotyczy osób przystępujących do grupy, by dla wspólnego celu popełnić zbrodnię i przyczynić się do osiągnięcia wspólnego celu, nie stanowi zaś podstawy pociągnięcia do odpowiedzialności za samo uczestnictwo w kryminalnym związku (the concept of criminal organizations), stworzonej przez trybunał norymberski.

W sprawie Tadicia trybunał uznał, że wspólne przestępne przedsięwzięcie powstaje w przypadku, gdy sprawcy takiego przedsięwzięcia mają ten sam zamiar³⁵. Uznano, że jest to pierwsza kategoria wspólnego przestępnego przedsięwzięcia. Drugą kategorię należałoby połączyć ze sprawami związanymi z obozami koncentracyjnymi, rozpatrywanymi wkrótce po zakończeniu II wojny światowej³⁶. Trzecia kategoria dotyczy tych przypadków, gdy wszyscy członkowie wspólnego przestępnego przedsięwzięcia mają ten sam wspólny zamiar, lecz jeden z uczestników popełnia czyn nieobjęty wspólnym celem, ale będący naturalną i przewidywalną konsekwencją wyjścia poza wspólny plan czy ustalenia³⁷.

W tej samej sprawie MTKJ rozważał odpowiedzialność osoby będącej pomocnikiem odpowiadającym z art. 7 statutu MTKJ (lub 6 statutu MTKR) bądź pomocnikiem biorącym udział we wspólnym przestępnym przedsięwzięciu³⁸. W pierwszym przypadku sprawca ponosi indywidualną odpowiedzialność karną jako pomocnik, w drugim byłby współsprawcą odpowiadającym za wspólny czyn będący celem porozumienia wszystkich współsprawców.

Również w sprawie Krnojelac MTKJ określił, co należy rozumieć pod pojęciem „wspólne przestępne przedsięwzięcie”. Zgodnie z tym orzeczeniem wspólne przestępne przedsięwzięcie istnieje, jeżeli jest porozumienie pomiędzy dwiema lub więcej osobami, że popełnią one przestępstwo. Porozumienie albo ustalenia nie muszą być wyrażone, a ich istnienie może zostać wywiedzione z okoliczności sprawy. Owo porozumienie nie musi zostać zawarte w określonym czasie przed popełnieniem czynu. Okoliczności, w których dwie lub więcej osób biorą wspólnie udział w popełnieniu przestępstwa, mogą same w sobie stworzyć „tu i teraz” dorozumiane porozumienie albo ustalenia pomiędzy nimi w celu popełnienia przestępstwa³⁸.

Izba Orzekająca MTKJ wskazała ponadto, że sprawca bierze udział we wspólnym przestępnym przedsięwzięciu, gdy: wykonuje czyn lub jest obecny przy popełnianiu przestępstwa i mając świadomość, że czyn ma zostać lub jest popełniany, umyślnie ułatwia lub nakłania innych członków wspólnego przedsięwzięcia przestępnego do popełnienia tego czynu, lub wspiera z uwagi na posiadaną władzę lub pozycję jakiś szczególny system, w którym zbrodnia jest popełniana, ze świadomością natury tegoż systemu i z zamiarem udzielenia mu wsparcia40.

Przy odpowiedzialności za udział we wspólnym przestępnym przedsięwzięciu przełożony poniesie odpowiedzialność za popełnienie zbrodni objętej jurysdykcją trybunału wspólnie ze swoimi podwładnymi.

Nową koncepcję wspólnej przestępnej działalności należy odnieść do orzeczenia MTKJ w sprawie Brdjanina. W orzeczeniu Izby Apelacyjnej w sprawie Brdjanina MTKJ stwierdził, że zachodzi odpowiedzialność osobnych, lecz związanych ze sobą wspólnych przestępnych przedsięwzięć: wspólnego przestępnego przedsięwzięcia na szczeblu politycznym oraz wspólnego przestępnego przedsięwzięcia wykonawców. Z jednej strony sprawcami będą przedstawiciele polityki, z drugiej wykonawcy, żołnierze piechurzy (footsoldiers). Te wspólne przestępne przedsięwzięcia mogą mieć różne cele, jednak łączyć je może porozumienie między przedstawicielami obu działalności. Zachodzi możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób tworzących politykę popełniania zbrodni przez anonimowe zbiorowości⁴¹.

Rozważania dotyczące wspólnego przestępnego działania prowadzą do konkluzji, że w ramach koncepcji wspólnego przestępnego przedsięwzięcia powinniśmy mieć do czynienia z następującymi jej elementami:

a) wielością sprawców jednej zbrodni;

b) świadomością sprawców przynależności do grupy przestępczej;

c) istnieniem między współsprawcami porozumienia;

d) współsprawcy przyczyniają się do popełnienia zbrodni;

e) każdemu ze współsprawców można przypisać konkretne przestępstwo oraz istotny udział w nim (zdanie odrębne sędziego Hunta⁴²);

f) współsprawcy mogą ponieść odpowiedzialność za pomocnictwo do zbrodni, podżeganie do popełnienia przestępstwa, dokonanie czynu;

g) sprawcy nie muszą znać wszystkich współsprawców, mają jednak świadomość ich istnienia i pomocy czy wsparcia, które można wywieść z okoliczności sprawy, dla realizacji wspólnych celów;

h) wszystkim współsprawcom mającym wspólny cel i pozostającym w porozumieniu można przypisać odpowiedzialność karną za czyn jednego z nich wychodzący poza zakres uzgodnień, jeżeli czyn ten był świadomą i przewidywalną konsekwencją działania tego współsprawcy (trzecia postać joint criminal enterprise).

Trudno jest się nie zgodzić ze zdaniem H. van der Wilta, że wspólne przestępne przedsięwzięcie jest oparte na połączonej koncepcji współdziałania i koncepcji zmowy⁴³.

Zgodnie ze statutem MTKJ i statutem MTKR zmowa w celu popełnienia ludobójstwa jest przestępstwem nieukończonym, podczas gdy wspólne przestępne przedsięwzięcie należy traktować jako rodzaj odpowiedzialności, który można uznać za rodzaj odpowiedzialności zbiorowej.

Trybunały ad hoc funkcjonowały w czasie tworzenia statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego. Doktryna i orzecznictwo tych trybunałów miały wpływ na prace tworzącego się wówczas statutu MTK, a prace nad tym statutem znajdowały odzwierciedlenie w doktrynie i orzecznictwie wspomnianych trybunałów.

Przykładem wpływu orzecznictwa trybunałów ad hoc na kształt statutu MTK były rozważania nad wprowadzeniem zmowy jako przestępstwa nieukończonego bądź wspólnego przestępnego przedsięwzięcia jako formy zbrodni. W odpowiedzi na potrzebę wprowadzenia zmowy do statutu MTK zaproponowano dwa rozwiązania. Pierwsza propozycja zakładała, że konspiratorzy przyjmują plan, lecz nieistotny jest element realizacji porozumienia (zmowa jako przestępstwo nieukończone), druga – że konspirator popełnia czyn w formie zmowy (zmowa jako rodzaj odpowiedzialności na kształt koncepcji przyjętej przez trybunał norymberski)⁴⁴.

Na mocy art. 25 (3) (d) statutu MTK sprawca będzie odpowiadał karnie na zasadach zbliżonych do koncepcji wspólnego planu, wypracowanej przez trybunał norymberski, jako że dla realizacji tej formy przestępstwa wymagane jest usiłowanie lub dokonanie, co wyklucza rozumienie zmowy jako przestępstwa nieukończonego⁴⁵. Można tym samym założyć, że artykuł ten będzie tworzył możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za branie udziału we wspólnym przestępnym przedsięwzięciu. Wskazuje na to sformułowanie: „(…) w jakikolwiek sposób przyczynia się”.

Przykładem wpływu rozwiązań przyjętych na potrzeby statutu MTK mogłaby być zmiana w podejściu do odpowiedzialności przełożonego w orzeczeniu trybunałów karnych ad hoc w sprawie Hadzihasanovicia i Kubury. Wspólne przestępne przedsięwzięcie przełożonego zostało potraktowane rozłącznie ze wspólnym przestępnym współdziałaniem podwładnych. Sentencja wyroku odnosząca się do odpowiedzialności przełożonego wskazywać może na swoistą naturę odpowiedzialności przełożonego⁴⁶.

Jak wspomniano wyżej, odpowiedzialność przełożonego w sprawie Hadzihasanovicia i Kuburyzostała potraktowana odrębnie od odpowiedzialności podwładnych wykonujących rozkazy. Orzeczenie trybunału spotkało się z krytyką, jako że sentencja wyroku odnosząca się do odpowiedzialności przełożonego była łagodniejsza w porównaniu do tej odnoszącej się do jego podwładnych⁴⁷, choć nie można z góry przesądzać, czy powtórzy się to w przypadku MTK.

Rozważając problematykę odpowiedzialności przełożonego, w doktrynie prawa wskazuje się po pierwsze na związek między przełożonym a podwładnym i możliwość osądzenia przełożonego jako współsprawcy biorącego udział we wspólnym przestępnym współdziałaniu, po drugie na zaniechanie obowiązku kontroli nad zachowaniami przełożonych, po trzecie rozważa się, czy przełożony wiedział lub mógł się dowiedzieć, że jego podwładny popełnił jedną ze zbrodni objętych jurysdykcją międzynarodowego trybunału⁴⁸. Na mocy art. 28 statutu MTK przełożony ponosi odpowiedzialność nie za czyny swoich podwładnych, a za zaniechanie obowiązku kontroli nad podwładnymi, co świadczy o tym, że odpowiedzialność przełożonego ma w tym przypadku charakter indywidualny, a nie zbiorowy. Sprawca nie ponosi odpowiedzialności za cudzy czyn, a za swoje zaniechanie w sprawowaniu kontroli nad podwładnymi.

Podsumowanie

Rozważania doprowadziły do konkluzji, że zmowa może być rodzajem odpowiedzialności bądź. przestępstwem nieukończonym. Pojęcie „zmowa” okazało się być pomocne w przypadku osądzenia przez MTW w Norymberdze za zmowę w celu wszczęcia wojny napastniczej (aggressive war). Koncepcję zmowy można by odnieść do koncepcji wspólnego przestępnego współdziałania. N.H.B. Jorgenson wskazała na podobieństwa w sposobie stawiania zarzutów przez MTW w przypadku zmowy i przez współczesne międzynarodowe trybunały karne w przypadku wspólnego przestępnego przedsięwzięcia⁴⁹. Porozumienia zawierane przez współsprawców czynu zabronionego można by uznać za element wspólny dla zmowy i wspólnego przestępnego przedsięwzięcia.

Międzynarodowy Trybunał Karny może pociągnąć sprawcę do odpowiedzialności za zmowę nawet, gdy ten nie osiągnie zamierzonego rezultatu w postaci dokonania jednej ze zbrodni objętych jurysdykcją przedmiotową. Koncepcja ta stosowana była przez MTKJ przy rozstrzyganiu o odpowiedzialności za zmowę w celu popełnienia ludobójstwa. Jest to jedyny przypadek, gdy trybunał może uznać zmowę za przestępstwo nieukończone.

W przypadku Międzynarodowego Trybunału Karnego zrezygnowano z wprowadzenia zmowy jako przestępstwa nieukończonego, wprowadzając do statutu tego trybunału formę odpowiedzialności zbliżoną do wspólnego przestępnego przed­sięwzięcia.

---

* Adiunkt w Katedrze Stosunków Międzynarodowych Wyższej Szkoły Przed­siębior­czości i Zarządzania w Łodzi.

¹J.B. Quigley, The Genocide Convention: An International Law Analysis, Aldershot, UK–Burligton, VT 2006, s. 130.

² Rezolucja RB Nr 1503.

³ Prokurator v. Tadić, IT-94-1, orz. Izby Apelacyjnej z 15.7.1999 r., par. 185–229.

⁴N.H.B. Jorgenson, Criminality of organizations under international law [w:] A. Nollkaemper, H. van der Wilt, System criminality in international criminal law, Cambridge 2009, s. 209, za: Prokurator v. Tadić, IT-94-1, op. cit.

⁵J.D. Oblin, Incitement and conspiracy to commit genocide [w:] P. Gaeta (red.), The UN Genocide Convention. A Commentary, Oxford University Press 2009, s. 209, za: sprawa Pinkerton v. United States, 328 U.S. 640 (1946).

⁶J.D. Oblin, op. cit., s. 209.

⁷ Por. art. 6 statutu MTW, Dz.U. z 1947 r. Nr 63, poz. 367.

⁸J.D. Oblin, op. cit., s. 209.

⁹Ibidem.

¹⁰I. Bantekas, S. Nash, International Criminal Law, 3^rd ed., Nowy Jork 2007, s. 35.

¹¹I. Bantekas, S. Nash, International Criminal Law, 3^rd ed., Routledge-Cavendish 2008, s. 35, za: Krupp case, 10 Law Reports of Trials of War Criminals (LRTWC) 69, 110, 113.

¹²A. Nollkaemper, H. van der Wilt, op. cit., s. 361. R. Cryer, H. Friman, D. Robinson, E. Wilmshurst, An Introduction to International Criminal Law and Procedure, Cambridge University Press, s. 305.

¹³H. der Wilt, Joint criminal enterprise and functional perpetration [w:] A. Nollkaemper, H. van der Wilt, op. cit., s.161.

¹⁴I. Bantekas, S. Nash, International Criminal Law, 3^rd ed., Nowy Jork 2008, s. 35.

¹⁵Ibidem.

¹⁶ Por. R. Cryer, H. Friman, D. Robinson, E. Wilmshurst, An Introduction to Inter­national Criminal Law and Procedure, Cambridge University Press 2008, s. 305.

¹⁷ Por. D. Dróżdż, Zbrodnia ludobójstwa w międzynarodowym prawie karnym, Warszawa 2010, s. 233–246.

¹⁸ Por. art. III Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Co do całości por. W.A. Schabas, The UN International Criminal Tribunals: The Former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge–New York 2006, s. 183. Por. też: Prokurator v. Krstić, sprawa nr IT-98-33-T, orzeczenie Izby Orze­kającej z 2.8.2001 r., par. 391.

¹⁹ Prokurator v. Musema, sprawa nr ICTR-96-13-A, orz. Izby Orzekającej z 27.1.2000 r., par. 191: „Conspiracy to commit genocide is to be defined as an agreement between two or more persons to commit the crime of genocide”. Por. także: Prokurator v. Ntakirutimana i Ntakirutimana, sprawa nr ICTR-96-10
i ICTR-96-17-T, orz. Izby Orzekającej z 21.2.2003 r., par. 798; Prokurator v. Niyitegeka, sprawa nr ICTR-96-14-T, orz. Izby Orzekającej z 16.5.2003 r., par. 423; „The offence of conspiracy requires the existence of an agreement, which is the defining element of the crime of conspiracy”. Prokurator v. Nahi­mana, Barayagwiza i Ngeze, sprawa nr ICTR-99-52-T, orz. Izby Orzekającej z 3.12.2003 r., par. 1041–1043.

²⁰ Prokurator v. Nahimana, Barayagwiza i Ngeze, sprawa nr ICTR-99-52-T, op. cit., par. 1045: „The essence of the charge of conspiracy is the agreement among those charged. The existence of a formal or express agreement is not needed to prove the charge of conspiracy”.

²¹ Por. Prokurator v. Nahimana, Barayagwiza i Ngeze, sprawa nr ICTR-99-52-T, op. cit., par. 1047: „(…) conspiracy to commit genocide can be inferred from coordinated actions by individuals who have a common purpose and are acting within a unified framework. A coalition, even an informal coalition, can constitute such a framework so long as those acting within the coalition are aware of its existence, their participation in it, and its role in furtherance of their common purpose”.

²² Prokurator v. Nahimana, Barayagwiza i Ngeze, sprawa nr ICTR-99-52-T, op. cit., par. 1047; D. Dróżdż, op. cit., s. 233–246.

²³ Prokurator v. Musema, sprawa nr ICTR-96-13-A, op. cit., par. 192: „The mens rea of the crime of conspiracy to commit genocide rests on the concerted intent to commit genocide, that is to destroy, in whole or in part, a national, ethnic, racial or religious group, as such. Thus, it is the view of the Chamber that the requisite intent for the crime of conspiracy to commit genocide is, ipso facto, the intent required for the crime of genocide, that is the dolus specialis of genocide”.

²⁴D. Dróżdż, op. cit., s. 234–235, za: W.A. Schabas, The UN International Criminal Tribunals: The Former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone, Cambridge–New York 2006, s. 183.

²⁵ „(…) the accused cannot be convicted of both genocide and conspiracy to commit genocide on the basis of the same acts”. Prokurator v. Musema, op. cit.,
par. 198.

²⁶ Prokurator v. Nahimana, Barayagwiza i Ngeze, sprawa nr ICTR-99-52-T, op. cit., par. 1043: „The Appeals Chamber in Musema has affirmed that distinct crimes may justify multiple convictions, provided that each statutory provision that form the basis for a conviction has a materially distinct element not contained in the other. The Chamber notes that planning is an act of commission of genocide, pursuant to Article 6(1) of the Statute. The offence of conspiracy requires the existence of an agreement, which is the defining element of the crime of conspiracy. Accordingly, the Chamber considers that the Accused can be held criminally responsible for both the act of conspiracy and the substantive offence of genocide that is the object of the conspiracy”. Por. D. Dróżdż, op. cit., s. 236–237.

²⁷ „(…) conspiracy is an inchoate offence, and as such has a continuing nature that culminates in the commission of the acts contemplated by the conspiracy”. Prokurator v. Nahimana, Barayagwiza and Ngeze, sprawa nr ICTR-99-52-T, op. cit., par. 1044. Wyrażona w przytoczonym powyżej wyroku MTKR zasada odpowiedzialności świadczy o przyjęciu koncepcji jednolitego sprawstwa. Nie oznacza to jednak, że w którymś z kolejnych orzeczeń w sprawie ludobójstwa MTKR nie przedstawi na temat zmowy do ludobójstwa zdania odmiennego.

²⁸ Prokurator v. Musema, sprawa nr ICTR-96-13-A, op. cit., par. 194.

²⁹ Będzie ona podlegała karze „nawet, gdy główna zbrodnia (substantive offence) nie zostanie ostatecznie przygotowana”. Prokurator v. Niyitegeka, sprawa nr ICTR-96-14-T, op. cit., par. 423: „The act of conspiracy itself is punishable, even if the substantive offence has not actually been perpetrated”.

³⁰J.D. Oblin, op. cit., s. 209.

³¹ Por. art. 7 ust. 1 statutu MTKJ i art. 6 ust. 1 statutu MTKR. Na mocy tych prze­pisów: „Osoba, która planowała, podżegała, rozkazała, popełniła lub w inny sposób ułatwiała (aided) lub nakłaniała (abetted) do planowania, przygotowania lub popełnienia zbrodni wymienionych w art. 2–5, jest osobiście odpowiedzialna za te zbrodnie”. Artykuły te wprowadzają zatem do statutu zasadę indywidualnej odpowiedzialności karnej.

³² Por. art. 7 ust. 1 statutu MTKJ i art. 6 ust. 1 statutu MTKR.

³³W.A. Schabas, An Introduction to the International Criminal Court, 3^rd ed., Cambridge–New York 2007, s. 215.

³⁴H. der Wilt, Joint criminal enterprise and functional perpetration [w:] A. Nollkaemper, H. van der Wilt, op. cit., s. 161.

³⁵ Prokurator v. Tadić, IT-94-1, op. cit., par. 196–201.

³⁶Ibidem, par. 202–203.

³⁷Ibidem, par. 204–219.

³⁸I. Bantekas, S. Nash, International Criminal Law, 3^rd ed., Nowy Jork 2008, s. 35.

³⁹ Prokurator v. Krnojelac, sprawa nr IT-97-25-T, orz. Izby Orzekającej z 15.3.2002 r., par. 80.

⁴⁰Ibidem, par. 81. Por. też: G. Mettraux, Complicity [w:] D.L. Shelton (red.), Ency­clopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, Farmington Hill, MI 2005, s. 195–196; D.A. Mundis, Current Developments at the Ad Hoc International Criminal Tribunals, Journal of International Criminal Law 2003, Nr 1 (vol. 1), s. 205–207; W.A. Schabas, An Introduction…, op. cit., s. 215–216.

⁴¹ Co do całego akapitu: Prokurator v. Brdanin, IT-99-36-T, orzeczenie Izby Apela­cyjnej z 3.4.2007 r., par. 404–425. Por. E. van Sliedregt, System of responsibility at the ICTY [w:] A. Nollkaemper, H. van der Wilt, op. cit., s. 194–197.

⁴² Por. zdanie odrębne sędziego Hunta do sprawy Prokurator v. Multinović, Saino­vić i Odjanović, IT-99-37-AR72 z 21.5.2003 r., par. 23. H. der Wilt, Joint criminal enterprises and functional perpetration [w:] A. Nollkaemper, H. van der Wilt, op. cit., s. 160–161.

⁴³H. der Wilt, Joint criminal enterprise and functional perpetration [w:] A. Nollkaemper, H. van der Wilt, op. cit., s. 165.

⁴⁴I. Bantekas, S. Nash, International Criminal Law, 3^rd ed., Routledge Cavenish 2008, s. 36.

⁴⁵Ibidem, s. 36.

⁴⁶E. van Sliedregt, System of responsibility at the ICTY [w:] A. Nollkaemper, H. van der Wilt, op. cit., s. 188.

⁴⁷Ibidem, s. 188.

⁴⁸K. Ambos, Command responsibility [w:] A. Nollkaemper, H. van der Wilt, op. cit., s. 131.

⁴⁹N.H.B. Jorgenson, op. cit., s. 209, za: Prokurator v. Charles Taylor, SCSL-2003-01-I. Oskarżenia zmienione 16.3.2006 r.