Oskarżyciel publiczny

Status oskarżyciela publicznego przez wiele lat budził spory doktrynalne. Zastanawiano się, czy oskarżyciel publiczny jest stroną procesową, czy też przedstawicielem strony, którą jest państwo. Obecnie uznaje się go za stronę procesową, ale o szczególnych uprawnieniach, bowiem oskarżyciel publiczny działa w procesie jako organ państwowy, który we własnym imieniu wnosi lub popiera akt oskarżenia w sprawach ściganych w trybie publicznoskargowym (czyli z urzędu oraz tych, które zostały wszczęte na wniosek, a potem objęte ściganiem z urzędu), jak również jeśli przemawia za tym interes społeczny, może wszcząć lub przyłączyć się do postępowania wytoczonego przez oskarżyciela prywatnego (art. 60 KPK). Oznacza to, że jego działania nie ograniczają się do wąsko pojętego interesu osobistego.

Prokurator na etapie postępowania przygotowawczego zbiera dowody zarówno na korzyść, jak i niekorzyść podejrzanego. Jest to kwintesencja treści zasady prawdy materialnej (art. 2 § 2 KPK), którą jest on związany. Dodatkowo oskarżyciela publicznego nie dotyczy gravamen uregulowany w art. 425 § 3 KPK. Może także wnosić środki odwoławcze na korzyść oskarżonego (art. 425 § 4 KPK). Wiąże się to po części z tym, że oskarżyciel publiczny pełni funkcję rzecznika interesu publicznego, którą wywodzi się z art. 6 PrProk nakładającego na prokuratora obowiązek podejmowania działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich obywateli. W doktrynie wskazuje się, że prokurator działa jako rzecznik interesu publicznego w połączeniu z rolą strony procesowej. Ma on również prawo do wnoszenia skargi na przewlekłość postępowania.

Odnośnie do roli prokuratora na rozprawie głównej, warto wskazać, że w świetle nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z 15.4.2016 r. ma on obowiązek uczestniczenia w rozprawie głównej wyłącznie wtedy, gdy postępowanie przygotowawcze prowadzone było w formie śledztwa, a contrario jego obecność w przypadku postępowania przygotowawczego prowadzonego w formie dochodzenia jest fakultatywna. Równolegle przewodniczący lub sąd mogą uznać obecność oskarżyciela publicznego za obowiązkową także, gdy było prowadzone dochodzenie i wezwać go do udziału w rozprawie (art. 46 § 2 KPK).

Organy uprawnione do sprawowania funkcji oskarżyciela publicznego

Zgodnie z art. 45 KPK, organem powołanym do pełnienia funkcji oskarżyciela publicznego przed wszystkimi sądami jest prokurator. Może on występować również przed Sądem Najwyższym niezależnie od tego, czy uczestniczył w postępowaniu przed sądem I czy II instancji. Oskarżycielem publicznym może być także asesor prokuratury posiadający tzw. votum prokuratorskie, który bez ograniczeń może występować przed sądami rejonowymi, a contrario nie może brać udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym oraz nie może sporządzać środków zaskarżania i wniosków do SN oraz występować przed tym sądem, jak również asesor prokuratury bez wspomnianego votum (art. 173 § 3 PrProk), tyle że wtedy wstępuje w sprawach, w których postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia. Uprawnienia prokuratora, w ograniczonym zakresie związanym z bieżącym nadzorowaniem postępowań przygotowawczych, mają także asystenci prokuratora (art. 175 § 2 ust. 1 PrProk). Mogą oni także przeprowadzać w toku postępowania przygotowawczego następujące czynności procesowe: przesłuchanie świadka, zatrzymanie rzeczy i przeszukanie, oględziny, eksperyment (art. 175 § 2 pkt 2 PrProk).

Ponadto, status oskarżyciela publicznego mają także organy uprawnione do wnoszenia i popierania aktu oskarżenia wskazane w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania aktu oskarżenia przed sądem I instancji w sprawach, w których prowadzono dochodzenie, jak również z zakresu spraw zleconych tym organom mających na uwadze określony przez ustawę zakres kompetencji tych organów wydanego na podstawie art. 325d KPK. Organy działające na podstawie art. 325d KPK działają zamiast prokuratora. Jednak nie mogą wnosić środka odwoławczego i występować w postępowaniu przed sądem odwoławczym. Mogą natomiast złożyć wniosek o uzasadnienie wyroku.

Z kolei Straż Leśna, Straż Łowiecka oraz Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oprócz możliwości wniesienia i popierania aktu oskarżenia przed sądem mogą – zdaniem SN – również zaskarżać zapadłe orzeczenia. Wnioskować o tym można z orzeczenia, w którym SN uznał, że Straży Leśnej przysługuje również prawo złożenia środka odwoławczego oraz udział w postępowaniu odwoławczym.

Obowiązki i uprawnienia oskarżyciela publicznego

Podstawowym obowiązkiem oskarżyciela publicznego jest wniesienie i popieranie aktu oskarżenia przed sądem. Z chwilą wniesienia aktu oskarżenia oskarżyciel publiczny nie może zmieniać ani opisu, ani kwalifikacji prawnej zarzucanego czynu. Może on jedynie albo cofnąć akt oskarżenia (art. 14 § 2 KPK), albo złożyć wniosek o zmianę opisu lub kwalifikacji prawnej czynu, jednak pod warunkiem niewykroczenia poza zakres tożsamości czynu wyznaczony zdarzeniem faktycznym, stanowiącym podstawę faktyczną oskarżenia. Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego po spełnieniu warunków wskazanych w art. 14 § 2 KPK jest wiążące dla sądu i skutkuje umorzeniem postępowania.

Zlikwidowanie postępowania uproszczonego spowodowało ograniczenie wyjątków od obowiązku uczestniczenia prokuratora w rozprawie. Obecnie odstępstwem od tego jest:

1)   w postępowaniu zwyczajnym prowadzenie postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia – brak obecności oskarżyciela publicznego powoduje, że zwięzłego przedstawienia zarzutów oskarżenia dokonuje przewodniczący składu orzekającego (art. 46 § 2 oraz art. 385 § 1a KPK);
2)   postępowanie przyspieszone (art. 517a § 2 KPK) – który przewiduje, że niestawiennictwo oskarżyciela publicznego nie tamuje toku rozprawy ani posiedzenia – wówczas zarzuty oskarżenia odczytuje protokolant;
3)   postępowanie prywatnoskargowe;
4)   postępowanie zainicjowane poprzez wniesienie skargi subsydiarnej przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (art. 55 § 4 KPK).

Obecność prokuratora na rozprawie dotyczy zarówno I, jak i II instancji, gdyż treść art. 46 KPK nie różnicuje tutaj rozprawy.

Podobnie w postępowaniu kasacyjnym udział prokuratora w rozprawie kasacyjnej, o czyny ścigane z urzędu, jest obowiązkowy (art. 450 § 1 w zw. z art. 46 oraz 518 KPK). Prokurator ma również obowiązek uczestniczyć w rozprawie w przedmiocie wydania wyroku łącznego ma tu bowiem miejsce odpowiednie zastosowanie art. 46 KPK. Skutkiem przeprowadzenia rozprawy podczas absencji prokuratora, gdy wymagana jest jego obecność, jest możliwość podniesienia w środku odwoławczym zarzutu określonego w art. 438 pkt 2 KPK (względna przyczyna zmiany bądź uchylenia orzeczenia).

Jeśli chodzi o posiedzenie, to oskarżyciel publiczny ma prawo wziąć udział w posiedzeniu, chyba że jego udział jest obowiązkowy (art. 96 KPK). Przykładem tego jest art. 339 § 5 KPK, zgodnie z którym udział prokuratora jako oskarżyciela publicznego jest obowiązkowy, jeśli orzekany jest środek zabezpieczający z art. 93a § 1 pkt 4 KK w zw. z art. 354 pkt 2 KPK.

Fakultatywna obecność oskarżyciela publicznego występuje m.in. w posiedzeniu w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania (art. 341 § 1 zd. 2 KPK), a także w posiedzeniu w przedmiocie skazania bez rozprawy (art. 343 § 5 zd. 3 KPK) oraz w posiedzeniu w przedmiocie dobrowolnego poddania się karze (art. 343a § 2 in fine KPK), chyba że prezes sądu lub sąd zarządzi obowiązek stawiennictwa prokuratora.

Jednym z uprawnień prokuratora jako oskarżyciela publicznego jest możliwość przyłączenia się do postępowania prywatnoskargowego lub wszczęcia postępowania o przestępstwo ścigane w trybie prywatnoskargowym ze względu na interes społeczny (art. 60 KPK), o czym szerzej w § 6.

Ponadto, nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 15.4.2016 r. wprowadziła możliwość przystąpienia prokuratora do postępowania wytoczonego na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (art. 55 § 4 KPK) o czym szerzej w § 36 pkt II.

Prokurator jako oskarżyciel publiczny może także równolegle do pokrzywdzonego złożyć wniosek o naprawienie szkody w trybie art. 49a KPK o czym w dalszej części opracowania.

Tryb wyłączenia prokuratora innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego

Prokurator ma być organem bezstronnym stąd też ustawodawca w art. 47–48 KPK uregulował tryb wyłączenia prokuratora, innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego. Zgodnie z powyższymi przepisami wyłączeniu mogą podlegać oprócz prokuratora również jako organy prowadzące postępowanie przygotowawcze: funkcjonariusze Policji, Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej Administracji Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Żandarmerii Wojskowej, a także Straży Leśnej, Państwowej Straży Łowieckiej, Inspekcji Handlowej, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, a także pracownicy urzędów skarbowych, inspektorów kontroli skarbowej oraz Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej.

Z kolei jako oskarżyciele publiczni: prokurator, funkcjonariusze Straży Granicznej, Straży Leśnej, Państwowej Straży Łowieckiej, Inspekcji Handlowej, Państwowej Inspekcji Sanitarnej Ponadto, pracownicy urzędów skarbowych, inspektorzy kontroli skarbowej, Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej, a także przedstawiciele Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych czy też gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.

Wskazane podmioty podlegają wyłączeniu z mocy prawa, jeżeli ujawni się którakolwiek z przyczyn unormowanych w art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 KPK, a także gdy kurator, inna osoba prowadząca postępowanie przygotowawcze oraz inny oskarżyciel publiczny brał udział w sprawie jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony (art. 47 § 2 KPK).

Wyłączenie wyżej wymienionych osób następuje na ich żądanie, z urzędu oraz na wniosek.

Jeżeli prokurator uznaje, że zachodzi przyczyna wyłączająca go od udziału w sprawie na mocy art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 KPK w zw. z art. 47 § 1 KPK stosuje się odpowiednio tryb postępowania określony w art. 42 § 2 KPK, a więc prokurator, inne osoby prowadzące postępowanie przygotowawcze oraz inni oskarżyciele publiczni składają stosowne oświadczenia, które są dołączane do akt sprawy (art. 42 § 3 KPK w zw. z art. 47 § 1 KPK).

Wyjątkiem od tego jest sytuacja wskazana w art. 41a KPK, zgodnie z którym wniosek o wyłączenie prokuratora oparty na tych samych podstawach faktycznych co wniosek wcześniej rozpoznany, pozostawia się bez rozpoznania. W tym przypadku ustawodawca wyłączył procedurę przewidzianą w art. 42 § 3 KPK, co oznacza, że prokurator, nie musi składać do akt stosownego oświadczenia o wyłączeniu na piśmie oraz powstrzymania się od udziału w sprawie.

Prokurator bezpośrednio przełożony, po złożeniu przez prokuratora, którego dotyczy wyłączenie, oświadczenia na piśmie, wyznacza do prowadzenia lub nadzorowania postępowania innego prokuratora.

Jeżeli istnieją podstawy wyłączenia, o których mowa w art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 KPK, a prokurator nie złożył stosownego oświadczenia, prokurator bezpośrednio przełożony z urzędu wyłącza tego prokuratora od udziału w sprawie i wyznacza do prowadzenia lub nadzorowania postępowania innego prokuratora.

Prokurator, który wystąpił z żądaniem wyłączenia go na podstawie art. 41 KPK w zw. z art. 47 § 1 KPK powstrzymuje się od podejmowania czynności procesowych. W przypadku czynności niecierpiących zwłoki prokurator przełożony zapewnia udział w tych czynnościach innego prokuratora.

Prokurator, co do którego złożono wniosek o wyłączenie na podstawie art. 41 KPK w zw. z art. 47 § 1 KPK niezwłocznie przekazuje wniosek prokuratorowi bezpośrednio przełożonemu, po przeprowadzeniu czynności w niezbędnym zakresie. Prokurator powstrzymuje się od wykonania czynności, jeżeli wniosek uznaje za zasadny. W przypadku czynności niecierpiących zwłoki prokurator przełożony zapewnia udział w tych czynnościach innego prokuratora.

Wniosek o wyłączenie osoby prowadzącej postępowanie przygotowawcze może być złożony w toku tego postępowania, ale najpóźniej do rozpoczęcia przewodu sądowego, czyli termin na złożenie wniosku jest taki sam, jak w przypadku wyłączenia sędziego iudex suspectus (art. 41 § 2 KPK).

Wniosek o wyłączenie prokuratora oraz innego oskarżyciela publicznego złożony po rozpoczęciu przewodu sądowego pozostawia się bez rozpoznania, chyba że okoliczność stanowiąca podstawę wyłączenia powstała lub stała się znana stronie dopiero po rozpoczęciu tej fazy postępowania sądowego (art. 41 § 2 in fine KPK w zw. z art. 47 § 1 KPK). Wówczas należy zarządzić przerwę lub odroczenie rozprawy celem rozpoznania wniosku.

Wniosek o wyłączenie prokuratora oparty na tych samych podstawach faktycznych co wniosek wcześniej rozpoznany pozostawia się bez rozpoznania (art. 47 § 1 w zw. z art. 41a KPK).

O wyłączeniu nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego orzeka prokurator bezpośrednio przełożony (art. 48 § 1 KPK).

O wyłączeniu prowadzącego postępowanie przygotowawcze lub oskarżyciela publicznego innego niż prokurator orzeka prokurator nadzorujący to postępowanie.

Na postanowienie w przedmiocie wyłączenia prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego nie przysługuje zażalenie.

Osoba podlegająca wyłączeniu dokonuje czynności niecierpiących zwłoki, czynności, których realizacja w późniejszym stadium postępowania mogłaby napotkać zdecydowane trudności lub których nie da się przeprowadzić. Czynności dokonane przed wyłączeniem są w pełni skuteczne, ale strona może wnioskować o powtórzenie czynności dowodowych (art. 48 § 2 KPK). Nie przesądza to jednak o wykonaniu tych czynności, ponieważ nie zawsze istnieje faktyczna możliwość ich powtórzenia.

Źródło: dr K. T. Boratyńska, dr Ł. Chojniak, dr W. Jasiński, Postępowanie karne