Artykuły

Plagiaty studentów i doktorantów

Tekst pochodzi z numeru: 11 (146) listopad 2013

Magdalena Rutkowska-Sowa

W lipcu 2013 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przedstawiło projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym oraz o zmianie niektórych innych ustaw1, w którym postuluje wprowadzenie obowiązku sprawdzania przez uczelnie prac dyplomowych z wykorzystaniem programów antyplagiatowych. W środowisku akademickim na nowo rozpoczęła się dyskusja na temat skuteczności działań wymierzonych przeciwko plagiatorom. Głównym pytaniem pozostaje, czy powinny temu służyć wystanadaryzowane procedury i narzędzia kontroli, czy raczej propagowanie wiedzy i dobrych praktyk w zakresie poszanowania praw autorskich.

Definicja plagiatu

Pojęcie „plagiat” nie posiada definicji legalnej, stosowane jest jednak przez doktrynę i judykaturę, jak również w języku potocznym. Przyjmuje się, że stanowi pewnego rodzaju złodziejstwo intelektualne2, oznacza przywłaszczenie autorstwa, dosłowne zapożyczenie z cudzych dzieł i podanie jako twórczości własnej3.

W literaturze przedmiotu dokonuje się podziałów plagiatu z zastosowaniem wielu kryteriów. Może być on jawy lub ukryty, dotyczyć przejęcia całości lub określonych fragmentów cudzego dzieła4. W praktyce plagiat przejawia się w pisaniu prac metodą „kopiuj–wklej” i pomijaniu oznaczania źródeł zapożyczeń. Współcześnie metoda ta staje się coraz powszechniejsza na polskich uczelniach. Stosowana jest zarówno przez studentów i doktorantów, jak i pracowników naukowych szkół wyższych. Obecnie traktowana jest jako jedna z najpoważniejszych form naruszenia autorskich praw osobistych oraz zasad etyki w nauce.

Postępowanie dyscyplinarne w sprawie popełnienia plagiatu przez studenta lub doktoranta

Zasady odpowiedzialności oraz prowadzenia postępowania dyscyplinarnego wobec studentów określają przepisy rozdziału 6 PrSzkolWyż5 oraz rozporządzenia MNiSW z 6.12.2006 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania wyjaśniającego i dyscyplinarnego wobec studentów6.

Zgodnie z art. 214 ust. 4 PrSzkolWyż w razie podejrzenia popełnienia przez studenta czynu polegającego na przypisaniu sobie autorstwa istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu rektor niezwłocznie poleca rzecznikowi dyscyplinarnemu przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego, jednocześnie może zawiesić studenta w prawach studenta do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną7.

W tym miejscu warto podkreślić, że przepis ten ma zastosowanie nie tylko do przypadków popełnienia plagiatu w pracach dyplomowych, ale do wszelkich tekstów, w tym prac zaliczeniowych, semestralnych, artykułów, przygotowywanych w toku studiów.

Rzecznik informuje rektora o dokonanych w ramach postępowania wyjaśniającego ustaleniach8, a po jego zakończeniu wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania (wymaga ono zatwierdzenia przez rektora) lub kieruje do komisji dyscyplinarnej wniosek o ukaranie9. Jeżeli w wyniku postępowania wyjaśniającego zebrany materiał potwierdza popełnienie plagiatu, rektor wstrzymuje postępowanie o nadanie tytułu zawodowego do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną oraz składa zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa10. Postępowanie wyjaśniające powinno trwać nie dłużej niż 6 tygodni, w uzasadnionych przypadkach możliwe jest jego przedłużenie na czas nie dłuższy niż 12 tygodni11.

Kolejny etap wszczyna na wniosek rzecznika dyscyplinarnego komisja dyscyplinarna12. Należy zaznaczyć, że wobec studenta, któremu zarzuca się popełnienie plagiatu, nie stosuje się przedawnienia w odniesieniu do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego13. Do składu komisji należą przewodniczący, którym może być wyłącznie nauczyciel akademicki, orazw równej liczbie (nieokreślonej w ustawie) nauczyciele akademiccy i studenci14. W praktyce komisje orzekają najczęściej w składzie trzyosobowym, w przypadku gdy wniesiono o zastosowanie kary najsurowszej – w składzie pięcioosobowym15. Komisja wydaje orzeczenie po przeprowadzeniu rozprawy. W jej trakcie wysłuchuje stanowisk rzecznika dyscyplinarnego, który związany poleceniami rektora pełni funkcję oskarżyciela16, oraz obwinionego17, jak również jego obrońcy18. W przypadku gdy rzecznik dyscyplinarny wnosi o orzeczenie kary wydalenia z uczelni, a student nie ma obrońcy z wyboru, przewodniczący składu orzekającego wyznacza obrońcę z urzędu spośród nauczycieli akademickich lub studentów19. Rozprawa jest jawna, komisja może jednak wyłączyć jawność postępowania w całości lub części, jeżeli mogłaby ona obrażać dobre obyczaje albo wymaga tego interes obwinionego, uczelni lub osób trzecich. Wyłączenie jawności nie obejmuje ogłoszenia orzeczenia20. Komisje w zakresie orzekania są niezawisłe, samodzielnie rozstrzygają wszelkie zagadnienia faktyczne oraz prawne i nie są związane rozstrzygnięciami innych organów stosujących prawo, z wyjątkiem prawomocnego skazującego wyroku sądu21.

Karami dyscyplinarnymi możliwymi do wymierzenia są: upomnienie, nagana, nagana z ostrzeżeniem, zawieszenie w określonych prawach studenta na okres do jednego roku albo wydalenie z uczelni. Zostały one wskazane w art. 212 PrSzkolWyż w formie katalogu zamkniętego. Nie może on być rozszerzany ani modyfikowany przepisami pozaustawowymi lub konkretnymi orzeczeniami dyscyplinarnymi. W doktrynie podkreśla się, że skonstruowany został według kryterium stopnia dolegliwości kary (od najłagodniejszej do najsurowszej). Obowiązującą zasadą jest niepołączalność kar i ich adekwatność do charakteru popełnionego przewinienia dyscyplinarnego i stopnia zawinienia. Prawodawca zrezygnował z ustawowego opisu czynów skutkujących odpowiedzialnością dyscyplinarną oraz określenia przewidzianych z tego tytułu kar22. Na podstawie dostępnego orzecznictwa sądów dyscyplinarnych także trudno wskazać obowiązującą w tym zakresie prawidłowość.

Od orzeczenia komisji dyscyplinarnej stronom przysługuje odwołanie. Wnosi się je do odwoławczej komisji dyscyplinarnej w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia23. Odwoławcza komisja dyscyplinarna orzeka w granicach wniesionych zarzutów24, od jej prawomocnego orzeczenia służy skarga do sądu administracyjnego25. Rozpatrywana jest ona w trybie przepisów Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi26.

Omówione powyżej zasady odpowiedzialności znajdują odpowiednie zastosowanie do doktorantów, tj. za naruszenie przepisów obowiązujących na uczelni oraz za czyny uchybiające godności doktoranta ponoszą oni odpowiedzialność dys­cyp­linarną27.

Zatarcie kary dyscyplinarnej następuje z mocy prawa po upływie 3 lat od uprawomocnienia się orzeczenia o ukaraniu. Organ, który orzekł karę dyscyplinarną, może orzec o jej zatarciu na wniosek ukaranego złożony nie wcześniej niż po upływie roku od uprawomocnienia się orzeczenia o ukaraniu28.

Odpowiedzialność cywilna i karna z tytułu popełnienia plagiatu

Wymierzenie studentowi czy doktorantowi kary w wyniku przeprowadzonego postępowania dyscyplinarnego nie wyklucza ponoszenia odpowiedzialności na gruncie przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych29.

Zgodnie z art. 78 PrAut twórca w przypadku naruszenia przysługujących mu autorskich praw osobistych, do których zalicza się także prawo do autorstwa utworu, może żądać zaniechania tego działania, jak również wystąpić z roszczeniem, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie.

Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny. Przedawnienie roszczeń cywilnoprawnych następuje po upływie 10 lat30.

Podstawę odpowiedzialności prawnokarnej stanowi art. 115 ust. 1 PrAut. W świetle jego dyspozycji, kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Plagiat stanowi przestępstwo ścigane z urzędu, jego karalność ustaje po 5 latach31.

Odebranie tytułu zawodowego albo stopnia naukowego

Dalszą konsekwencją popełnienia plagiatu może stać się odebranie tytułu zawodowego lub stopnia naukowego. Zgodnie z art. 193 PrSzkolWyż przypisanie sobie w pracy stanowiącej podstawę nadania tytułu zawodowego (tytułu licencjata, inżyniera, magistra, magistra inżyniera lub tytułu równorzędnego32) autorstwa istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu lub ustalenia naukowego skutkuje obligatoryjnym stwierdzeniem nieważności postępowania w sprawie nadania tytułu zawodowego. Decyzję w sprawie stwierdzenia nieważności decyzji o nadaniu tytułu zawodowego i wydaniu dyplomu wydaje rektor uczelni33.

Tożsamą regulację zawiera ustawa z 14.3.2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki34. W świetle art. 29a StopnieNaukU popełnienie plagiatu przez doktoranta prowadzi do wydania decyzji stwierdzającej nieważność postępowania w sprawie nadania stopnia naukowego albo zgodnie z art. 29 ust. 2 StopnieNaukU do wznowienia postępowania o nadanie stopnia doktora. Rada właściwej jednostki organizacyjnej lub odpowiednio Centralna Komisja, w drodze decyzji, stwierdza nieważność postępowania w sprawie nadania stopnia, jeżeli w pracy stanowiącej podstawę jego nadania osoba ubiegająca się o stopień przypisała sobie autorstwo istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu lub ustalenia naukowego. Przesłankami do wznowienia postępowania mogą być ujawnione okoliczności wskazujące na to, że stopień doktora został nadany na podstawie dorobku powstałego z naruszeniem prawa, w tym praw autorskich, lub dobrych obyczajów w nauce. Dyspozycje wskazanych przepisów pokrywają się, przy czym zakres art. 29 StopnieNaukU jest szerszy, ponieważ obejmuje także przypadki przywłaszczenia autorstwa popełnione w innych pozycjach dorobku niż rozprawa doktorska. Ustawodawca nie wskazuje, które unormowanie powinno mieć pierwszeństwo w przypadku wykrycia plagiatu; w doktrynie przyznaje się je art. 29a ust. 1 StopnieNaukU, uznając, że tryb postępowania określony w tym przepisie jest prostszy, a zatem i skuteczniejszy35.

Instytucja nieważności postępowania nie jest znana Kodeksowi postępowania administracyjnego. Przyjmuje się, że do stwierdzenia nieważności postępowania stosuje się odpowiednio przepisy o stwierdzeniu nieważności decyzji. Stwierdzenie nieważności postępowania oznacza pozbawienie mocy prawnej wszystkich czynności w postępowaniu prowadzącym do nadania stopnia, a tym samym przywrócenie stanu prawnego sprzed jego wszczęcia36. Wydanie przez radę właściwej jednostki organizacyjnej lub Centralną Komisję decyzji stwierdzającej nieważność postępowania w sprawie nadania stopnia doktora nie wyłącza odpowiedzialności dyscyplinarnej, karnej i cywilnoprawnej37.

Ponowne uzyskanie tytułu zawodowego lub stopnia naukowego jest możliwe pod warunkiem wznowienia studiów i prawidłowego przygotowania pracy dyplomowej czy dysertacji, a następnie dopuszczenia do egzaminu końcowego i złożenia go z pozytywnym wynikiem38. Można stwierdzić, że o ile spełnienie przesłanek formalnych nie musi się wiązać z problemami, o tyle jednak rehabilitacja w oczach środowiska akademickiego jest zazwyczaj procesem bardziej skomplikowanym i długotrwałym.