Problematyka powództwa o ustalenie ojcostwa

Autorka: Katarzyna Agnieszka Ociepka – Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego

W związku z ciągłym rozwojem nauki, a zwłaszcza medycyny problematyka ustalenia ojcostwa jest zagadnieniem podlegającym ciągłej analizie. Jak wykazują badania statystyczne przeprowadzone przez transplantologa Marka Płońskiego, co dwunasty ojciec w Polsce nieświadomie wychowuje niespokrewnione ze sobą biologicznie dzieci. Stanowi to w przybliżeniu 8% populacji mężczyzn i odsetek ten nadal rośnie[1].

Definicja ojcostwa

Mówiąc o ojcostwie, w pierwszej kolejności należy dokonać podziału tego pojęcia na dwie grupy, a mianowicie ojcostwo biologiczne oraz ojcostwo prawne. Rozbieżność między terminami wiąże się z faktem, że nie zawsze ojciec dziecka jest jego biologicznym ojcem. W bardzo dobitny i zrozumiały sposób ojcostwo zdefiniować można, cytując prof. W. Stojanowską, która w przystępny sposób określa, że „ojcem biologicznym jest ten mężczyzna, z którego stosunku cielesnego z matką nastąpiło poczęcie dziecka i przyjście jego na świat”[2].

Za ojcostwo prawne należy uznać stosunek prawny, dzięki któremu możemy uznać mężczyznę za ojca dziecka; pojęciem tym możemy się posługiwać tylko, gdy rodzice dziecka są małżonkami. KRO przewiduje regulacje prawne dotyczące tzw. domniemania ojcostwa biologicznego co do męża matki; w tym przypadku należy dokonać analizy, czy kobieta będąca matką dziecka jest mężatką, ponieważ tylko w wypadku, gdy jest ona stanu cywilnego wolnego lub doszło do zaprzeczenia ojcostwa co do męża matki, za ojca dziecka uznajemy mężczyznę, który uznał dziecko, lub gdy doszło do sądowego ustalenia ojcostwa[3].

Charakter prawny powództwa o ustalenie ojcostwa

Wyjaśniając problematykę charakteru prawnego powództwa o ustalenie ojcostwa, należy rozpocząć od wykazania, że przyczyną powstania powództwa o ukształtowanie danego stosunku prawnego są normy prawne. Normy te przewidują możliwość żądania, by to sąd, gdy wydaje orzeczenie, doprowadzał do sytuacji, w której ukształtowane zostają określone stosunki prawne.

Powództwa o ukształtowanie traktowane są jako swoiste odstępstwo od reguły, ponieważ są równorzędne co do samej formy ochrony roszczeń. Niepoprawne będzie mówienie o ich powszechności. Przy żądaniu ukształtowania prawa lub stosunku prawnego dużą uwagę należy zwrócić na to, że powodowi nie przysługuje w tym zakresie żadne roszczenie. W tym stanie prawnym prawa powoda nie są w żadnym stopniu naruszane przez pozwanego; chodzi o ukazanie prawnokształtującego charakteru, które daje to uprawnienie. Wykonanie podlega nadzorowi sądu, który wydając orzeczenie, może utworzyć zupełnie odmienny stan prawny poprzez nawiązanie, zmianę prawa czy też stosunku prawnego. Reasumując, żądanie to polega na ukształtowaniu sytuacji powoda tak, aby w sposób zupełny odpowiadała ona treści prawa, które mu przysługuje[4].

W sprawach o ukształtowanie stosunku prawnego strony procesowe powinny być zgodne z podmiotami stosunków materialnoprawnych, które są przedmiotem orzekania. Sąd w następstwie wytoczenia powództwa wydaje orzeczenie co do zasady na skutek wytoczenia powództwa, nigdy nie wyda go z urzędu[5].

Legitymację czynną do wytoczenia powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego będzie posiadał podmiot, który jest uprawniony do jego zmiany. Ma on także prawo do dochodzenia stosunku prawnego. Może być to również osoba trzecia, która nie jest zainteresowana wynikiem toczącego się procesu[6].

Powództwo o ukształtowanie należy wytoczyć przeciwko temu, kto ma prawo do prowadzenia procesu co do stosunku prawnego mającego ulec zmianie[7]. Sąd wydaje orzeczenie poprzez konkretyzację normy prawnej o cesze kształtującej; powództwo zmierza nie do przekształcenia prawa materialnego, a do zmiany procesowej podstawy orzeczenia. Wyrok wydawany w sprawie o ukształtowanie, w którym uwzględnia się żądanie powoda, ma charakter konstytutywny. Wyrok ten to orzeczenie, które prowadzi do zmiany oraz kształtowania stosunku materialnoprawnego[8]. Konstytutywność wyroku mówi również, że nie nadaje się on do przymusowego wykonania w drodze egzekucji, poza ewentualnym rozstrzygnięciem co do kosztów postępowania[9]. Prowadzi on do zmiany procesowej sytuacji dotychczasowych stron powstałego stosunku prawnoprocesowego, swoistemu przeistoczeniu podlega tylko stosunek materialnoprawny.

Osoby legitymowane w procesie o ustalenie ojcostwa

Legitymacja czynna

Pojęcie legitymacji procesowej jest dosyć problematyczne, gdyż brak jej jednoznacznej ustawowej definicji. Za legitymację procesową należy uznać uprawnienie, które pozwala na występowanie w procesie jako strona powodowa lub jako strona pozwana.

Przepisy prawa o charakterze materialnym wykazują, czy określony podmiot będzie mógł wystąpić z tzw. żądaniem, gdy chodzi o zapewnienie ochrony prawnej. Kolejną istotną kwestią jest podział na legitymację czynną oraz legitymację bierną. Dokonano go, by wyeliminować spory oraz wątpliwości dotyczące możliwości zastosowania tych środków co do stosunku prawnego. I tak legitymacja procesowa czynna jest przyznana tylko w przypadku strony powodowej, natomiast legitymacja bierna występuje już tylko po stronie pozwanej[10]. W. Mieszewski wskazuje, że: „legitymacja czynna polega na udowodnieniu, że powód posiada prawo podmiotowe, które pochodzi od pozwanego”[11].

Kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera katalog osób, które są legitymowane w procesie o ustalenie ojcostwa. Są to dziecko, matka dziecka oraz prokurator. Uprawnienie to nie będzie przysługiwało domniemanemu ojcu dziecka. Nie jest to błąd legislacyjny. Pierwszeństwo w tym wypadku będzie miało dziecko. W wielu przypadkach jest ono małoletnie, posiada zdolność sądową, lecz nie posiada jeszcze zdolności procesowej, dlatego też jest reprezentowane przez swojego przedstawiciela ustawowego; najczęściej przy tym rodzaju spraw jest to matka dziecka. Natomiast podążając za art. 98 § 2 KRO, dochodzimy do ograniczeń, jakie powstają, gdy zachodzi potrzeba wystąpienia w imieniu dziecka przez rodzica przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców. Sytuacja ta ma miejsce w chwili wytoczenia pozwu, gdyż nie jest jeszcze przesądzone ojcostwo pozwanego. Matka dziecka występująca w procesie w jego imieniu nie potrzebuje uprzedniej zgody na wytoczenie tego powództwa. Jeśli chodzi o opiekuna dziecka, sytuacja przedstawia się w sposób odmienny. Artykuł 156 KRO stanowi, że opiekun powinien uzyskać zgodę sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego, tak więc jest obowiązany do uzyskania zgody sądu opiekuńczego w zakresie wytoczenia pozwu o ustalenie ojcostwa. Sąd opiekuńczy przychyli się do tego, gdy powstaną przesłanki pozytywne co do ustalenia ojcostwa; chodzi tu głównie o małoletniego[12]. Małoletni po osiągnięciu pełnoletniości nabywa uprawnienia, takie jak zdolność sądowa oraz zdolność procesowa, które umożliwiają mu samodzielny udział w procesie. Uprawnienia te nie ulegają przedawnieniu oraz nie ma możliwości przejścia ich na następców prawnych[13]. Pełnoletnie dziecko samo może wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa i występować w tym procesie. Ma ono zdolność zarówno procesową, jak i sądową. Kolejnym podmiotem mającym zdolność do wytoczenia powództwa jest matka dziecka. Dysponuje ona legitymacją czynną do wytoczenia powództwa o ustalenia ojcostwa, lecz tylko do chwili, gdy dziecko osiągnie wiek pełnoletni. Wątpliwości co do tej reguły wyraził J. Gwiazdowski. Według Autora matka dziecka z chwilą uzyskania przez nie pełnoletniości traci uprawnienia w zakresie kontynuowania wszczętego procesu, a co za tym idzie – wytoczone powództwo ulega oddaleniu. W ocenie Autora matka dziecka powinna zwrócić się do prokuratora o wytoczenie powództwa. Udział prokuratora jest w tym przypadku zbyteczny, gdyż zgodnie z art. 84 § 1 KRO dziecko może osobiście realizować swoje uprawnienie do kontynuowania procesu[14]. W doktrynie istnieje także odmienne stanowisko co do wygaśnięcia uprawnień procesowych matki w toku toczącego się procesu o ustalenie ojcostwa. Według B. Dobrzańskiego, B. Walaszka oraz J. Ignatowicza matka powinna dalej mieć uprawnienia do uczestnictwa w postępowaniu[15].

Następnym szczególnym rodzajem spraw są regulacje zawarte w art. 453¹ KPC. Stanowią one wyjątek od zasady zawartej w art. 65 § 1 KPC, która wskazuje, że osoby fizyczne mają pełną zdolność procesową[16]. W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego lub całkowitego zdolność do czynności prawnych jest ograniczona, matka dziecka jest legitymowana tylko do dokonywania czynności prawnych przez ustanowionego przedstawiciela ustawowego[17]. Terminem do wytoczenia powództwa jest tzw. termin prekluzyjny, czyli materialno-procesowy. Po jego przekroczeniu czynności stają się nieskuteczne; co ważne – takiego terminu nie można przywrócić. Matka dziecka ma prawo wytoczyć powództwo przeciwko ojcu dziecka w terminie 6 miesięcy od urodzenia dziecka. W przypadku matki dziecka całkowicie ubezwłasnowolnionej uprawniony do wytoczenia powództwa jest jej opiekun prawny.

Kolejnym przypadkiem możliwości wytoczenia powództwa przez matkę dziecka jest uchylenie ubezwłasnowolnienia. Ma ona do tego prawo w ciągu 6 miesięcy od tegoż uchylenia.

Trybunał Konstytucyjny, który uznał za niekonstytucyjne ograniczenie ojcu legitymacji czynnej w procesie o ustalenie ojcostwa, postanowił dać mu taką możliwość. Tak więc domniemany ojciec wytacza powództwo przeciwko matce. W sytuacji gdy doszło do jej śmierci, musi wytoczyć powództwo przeciwko dziecku. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje jeszcze jedną osobę posiadającą legitymację czynną w wyżej opisanym procesie o ustalenie ojcostwa – jest nią prokurator. Może on wytoczyć powództwo, gdy chodzi o dobro dziecka lub zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego; dochodzi do pozwania matki dziecka lub domniemanego ojca dziecka, a jeżeli strony nie żyją – ustanowionego kuratora.

Legitymacja bierna

Do uwzględnienia powództwa niezbędna jest legitymacja procesowa[18]. Powództwo o ustalenie ojcostwa można wytoczyć tylko w odniesieniu do jednego mężczyzny. Za niedopuszczalne uważa się pozwanie kilku mężczyzn, z którymi kobieta miała stosunki płciowe[19]. W doktrynie często się zastanawiano, czy nie dopuścić do sytuacji, w której pozwanych zostałoby kilku mężczyzn, z którymi obcowała kobieta. Miałoby to na celu wykazanie w toku przeprowadzonego badania dowodowego, jak najrzetelniej doprowadzić do wskazania mężczyzny, który rzeczywiście jest ojcem dziecka. Ten pogląd oczywiście jest niedopuszczalny. Niezmiernie ważne w sprawach o ustalenie ojcostwa stają się wyniki badań DNA, ale także poprzedzające je zawsze badania z grupowego badania krwi.

Kolejnym aspektem, o którym należy wspomnieć przy legitymacji biernej, jest zaprzeczenie ojcostwa. Mężczyzna, który jest mężem matki dziecka, powinien wytoczyć powództwo przeciwko zarówno matce, jak i dziecku. W tym wypadku mamy do czynienia z tzw. podziałem ról procesowych. Oznacza to, że dochodzi do możliwości wszczęcia procesu o prawo stanu[20]. Prawo to posiadają wszyscy, którzy są zainteresowani w procesie o ustalenie ojcostwa.

Pełnomocnik

Pełnomocnikiem w sprawach o ustalenie ojcostwa może być zarówno adwokat, radca prawny, jak i ojciec, matka, małżonek, brat, siostra lub zstępni strony, osoby pozostające ze sobą w stosunku przysposobienia, ale również przedstawiciel z zakresu pomocy społecznej mający na celu pomoc rodzinie.

Konsekwencje wyroku ustalającego ojcostwo

Wydawanie wyroku w sprawach o ustalenie ojcostwa

W doktrynie dokonano podziału wyroków zważając na skutki prawne, które wywołuje ich treść należy wyróżnić: wyroki deklaratywne (inaczej deklaratoryjne), stwierdzające wyroki konstytutywne (zwane również prawotwórczymi).

W polskim prawodawstwie niedozwolone jest wydawanie wyroków wstępnych w sprawach o ustalenie ojcostwa. Charakter prawny spraw rodzinnych wymaga jednolitego rozstrzygnięcia wszystkich kwestii objętych pozwem. Odmiennie przedstawia się kwestia wydawania wyroku związana ze śmiercią pozwanego w sprawie o ustalenie ojcostwa, co do zasady wydawany jest przez sąd wyrok częściowy, postępowanie w części dotyczącej roszczeń majątkowych ulega zawieszeniu do czasu prawomocnego zakończenia roszczenia dotyczącego ojcostwa. Po uprawomocnieniu się wyroku częściowego zostaje podjęte postępowanie w zakresie roszczeń majątkowych.

Charakterystyczny dla tego rodzaju spraw jest wyrok końcowy, który ma na celu rozstrzygnięcie o zasadności lub o niezasadności zgłoszonych roszczeń. Z całą pewnością nie można bezwzględnie wykluczyć wydania wyroku uzupełniającego w sprawie o ustalenie ojcostwa. Wyrok sądu ustalający ojcostwo wywołuje określone skutki w zakresie stanu cywilnego dziecka, ustala się także jego nazwisko.

Podsumowanie

Problematyka powództwa o ustalenie ojcostwa jest tematem bardzo rozległym, ale w mojej ocenie bardzo aktualnym, zarówno jeśli chodzi o same stosunki o charakterze prawnym, jak i na gruncie funkcjonowania rodziny. W sprawach tych na pierwszy plan wysuwa się dobro dziecka. Charakter prawny powództwa o ustalenie ojcostwa jest dość zawiły, w doktrynie również toczą się spory dotyczące tego zagadnienia. Moim zdaniem brak jest przesłanek negatywnych odnoszących się do tego postępowania, bowiem ustalając ojcostwo, możemy oszczędzić w przyszłości domniemanemu ojcu strat finansowych, a dziecku procesów adaptacyjnych związanych z nową sytuacją.

Streszczenie

W artykule poruszana jest bardzo trudna kwestia ustalenia ojcostwa. W sposób wyczerpujący zostały wyjaśnione pojęcia odnoszące się do podziału ojcostwa na ojcostwo o charakterze prawnym oraz ojcostwo o charakterze biologicznym. Następnie został wyjaśniony charakter prawny powództwa o ustalenie ojcostwa. Podkreślenia wymaga fakt, że powództwa o ukształtowanie traktowane są jako wyjątek, ponieważ są one równorzędne co do formy ochrony roszczeń. Kolejnym rozdziałem w mojej publikacji jest określenie, jakie podmioty są uprawnione do występowania z legitymacją czynną bądź legitymacją bierną w procesie o ustalenie ojcostwa.

Problematic aspects of the legal action to determine paternity

Summary

In my article, the very broad question of establishing paternity is discussed, concepts relating to the division of fatherhood into paternity of a legal character and paternity of a biological nature are discussed in a comprehensive way. Next the legal nature of the claim for establishing paternity has been clarified, it should be emphasized that the claim for shaping is treated as an exception because they are equivalent to the form of protection of claims. The next chapter in my publication is to specify which entities are entitled to act with an active ID or pass ID in the process of establishing paternity.

Keywords: paternity, establishing paternity, child’s welfare, biological fatherhood, legal fatherhood

Słowa kluczowe: ojcostwo, ustalenie ojcostwa, dobro

^[1] http://dna.info.pl/index.php/2010/07/co-dwunasty-ojciec-w-polsce-wychowuje-cudze-dziecko/(dostęp: 9.1.2019 r.).
^[2] W. Stojanowska, Ojcostwo prawne a ojcostwo biologiczne, Warszawa 1985, s. 6.
^[3] W. Stojanowska, Ojcostwo prawne a ojcostwo biologiczne, Warszawa 1985, s. 6–7.
^[4] E. Marszałkowska-Krześ, Postępowanie cywilne, Warszawa 2013, s. 36.
^[5] P. Osowy, Monografie prawnicze powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego, Warszawa 2015, s. 183.
^[6] Ibidem, s. 167.
^[7] Tamże, s. 326.
^[8] http://lexplay.pl/artykul/Postepowanie-Sadowe/wyrok_w_postepowaniu_cywilnym_czesc_i (dostęp: 8.1.2019 r.).
^[9] E. Marszałkowska-Krześ, Postępowanie cywilne, Warszawa 2013, s. 185.
^[10] Ibidem.
^[11] K. Gajda-Roszczynialska, Sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012, s. 254.
^[12] Ibidem, s. 72.
^[13] Ibidem, s. 72.
^[14] T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze. System Prawa Prywatnego, tom XI, Warszawa 2011.
^[15] J. Ignatowicz, B. Dobrzański, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1975, s. 5.
^[16] E. Marszałkowska-Krześ, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2016.
^[17] K. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2015.
^[18] E. Marszałkowska-Krześ (red.), Postępowanie cywilne, Warszawa 2013, s. 136.
^[19] Ibidem, s. 71.
^[20] Ibidem.