Przedmiot i skutki przedawnienia
Istota instytucji przedawnienia polega na tym, że po upływie określonego w ustawie terminu, ten przeciwko, komu roszczenie przysługuje, może uchylić się od jego zaspokojenia[1].
Przedmiot przedawnienia
Przedawnieniu ulegają tylko roszczenia majątkowe o charakterze cywilnoprawnym[2].
Roszczenie to wynikająca z prawa podmiotowego możność domagania się od oznaczonej osoby określonego zachowania się – działania bądź zaniechania.
Przedmiotem przedawnienia jest roszczenie, a nie prawo, z którego ono wynika.
Przykład: Przedawnieniu ulega roszczenie windykacyjne, a nie prawo własności rzeczy ruchomej.
Wyjątki od zasady, iż roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu, mogą wynikać tylko z ustawy, zatem nie ulegają przedawnieniu:
1) roszczenia windykacyjne i negatoryjne dotyczące nieruchomości (art. 223 KC);
2) roszczenia o zniesienie współwłasności (art. 220 KC);
3) roszczenie o naprawienie szkody jądrowej na osobie nie przedawnia się (art. 105 ust. 1 ustawy z 29.11.2000 r. – Prawo atomowe; tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 792)[3].
Reklama
Skutki przedawnienia
Ustawowym skutkiem przedawnienia jest powstanie po stronie tego, przeciwko komu roszczenie przysługuje, uprawnienia do uchylenia się od jego zaspokojenia, czyli tzw. zarzut peremptoryjny.
Zasadą wynikającą z art. 117 § 2 KC jest to, że z chwilą podniesienia przed sądem tego zarzutu przez dłużnika roszczenie wierzyciela ulega przekształceniu w tzw. zobowiązanie niezupełne (naturalne). Nie wygasa zatem, ale staje się niezaskarżalne (nie jest możliwa realizacja takiego roszczenia na drodze przymusowej przed sądem), co w konsekwencji doprowadza do oddalenia przez sąd żądania pozwu obejmującego przedawnione roszczenie. Trzeba jednak podkreślić, że jeżeli dłużnik by ze swego uprawnienia nie skorzystał (nie podniósłby zarzutu przedawnienia), to sąd nie uwzględni przedawnienia z urzędu skutkiem czego wierzyciel będzie mógł domagać się realizacji przedawnionego roszczenia na drodze przymusowej.
Wyjątek w tym zakresie przewidział ustawodawca w art. 117 § 21 KC w odniesieniu do roszczeń przysługujących przeciwko konsumentom (art. 221 KC), co uzasadnia się potrzebą zapewnienia konsumentowi, jako słabszej stronie stosunku prawnego, niezbędnej ochrony[4]. Roszczenia te, zgodnie z treścią powołanej regulacji, przekształcają się w zobowiązania naturalne (niezaskarżalne) już w chwili upływu terminu przedawnienia, a zatem inaczej niż w przypadku zasady ogólnej z art. 117 § 2 KC, bez potrzeby podnoszenia przez dłużnika przed sądem zarzutu peremptoryjnego – sąd uwzględnia przedawnienie z urzędu. Należy zaznaczyć, że i w tym przypadku roszczenie nie wygasa, stąd dłużnik może dobrowolnie zaspokoić roszczenie wierzyciela, a spełnione na poczet tego świadczenie nie będzie traktowane jako nienależne (art. 411 pkt 3 KC).
Rygoryzm regulacji art. 117 § 21 KC został jednak złagodzony przez rozwiązanie przyjęte w art. 1171 KC. Zgodnie z treścią tego przepisu sąd może bowiem, po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Podejmując decyzję o nieuwzględnieniu upływu terminu przedawnienia sąd powinien rozważyć w szczególności (art. 1171 § 2 KC):
1) długość terminu przedawnienia;
2) długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia;
3) charakter okoliczności, które spowodowały niedochodzenie roszczenia przez uprawnionego, w tym wpływ zachowania zobowiązanego na opóźnienie uprawnionego w dochodzeniu roszczenia.
Skutkiem braku wygaśnięcia przedawnionego roszczenia, niezależnie od tego przeciwko komu ono przysługuje jest to, że:
1) roszczenie takie może ulec potrąceniu, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, roszczenie jeszcze się nie przedawniło (art. 502 KC);
2) nie można żądać zwrotu spełnionego świadczenia, jeżeli zostało ono spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu (art. 411 pkt 3 KC)[5].
Zrzeczenie się zarzutu przedawnienia
Zarzutu przedawnienia można się zrzec. Ustawa nie wymaga żadnej formy szczególnej dla takiego oświadczenia woli, a zatem może to nastąpić także per facta concludentia. Bezskuteczne jest jednak zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem jego terminu (art. 117 § 2 KC). Zrzeczenie się zarzutu przedawnienia powoduje przekształcenie się roszczenia naturalnego z powrotem w zaskarżalne[6].
Źródło: A. K. Bieliński, M. Pannert, Prawo cywilne – część ogólna. Prawo rzeczowe
[1] Zob. wyr. SN z 12.2.1991 r. (III CRN 500/90, OSNC 1992, Nr 7–8, poz. 137).
[2] Zob. P. Nazaruk, [w:] J. Ciszewski, Kodeks cywilny, s. 248.
[3] Zob. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne, s. 351; M. Mataczyński, M. Saczywko, [w:] M. Gutowski, Kodeks cywilny, s. 737.
[4] Zob. Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy o prawach konsumenta.
[5] Zob. szerzej A. Brzozowski, [w:] K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Tom I, s. 466–467; Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, s. 365.
[6] Zob. Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, s. 365; B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 2, s. 580. Zob. wyr. SN z 21.7.2004 r. (V CK 620/03, Legalis).