Przestępczość gospodarcza – pojęcie, przyczyny, sprawcy

Tekst pochodzi z numeru: 10 (136) październik 2012

Prof. dr hab. Leszek Wilk

Przestępstwo, przestępczość i przestępca to trzy podstawowe płaszczyzny badawcze w kryminologii, ściśle ze sobą powiązane¹. Punktem centralnym w badaniach kryminologicznych jest przestępstwo, jednak dążąc do uogólnień, zajmujemy się zwykle pewną wielością przestępstw. Zatem naszą uwagę przyciąga także przestępczość, przez którą rozumiemy sumę przestępstw już popełnionych bądź też grożących. Dla celów badawczych przestępczość bywa ograniczana ramami rodzajowymi. W tym sensie mówimy m.in. o przestępczości gospodarczej².

Wprowadzenie

Przejawy przestępczości gospodarczej dostrzegane są już w prymitywnych formach gospodarowania społeczności pierwotnych. Żywsze jednak nią zainteresowanie zostało rozbudzone stosunkowo niedawno, a wiąże się to z powstaniem wolnego rynku.

Ze względu na to, że gospodarka jest tą dziedziną życia, która służy pomnażaniu dóbr o charakterze majątkowym, korzyść majątkowa zaś jest nieodłącznym elementem aktywności gospodarczej, ta sfera stosunków społecznych jest szczególnie narażona na niebezpieczeństwo zachowań sprzecznych z prawem i wartościami, na których opiera się ład społeczny.

Pierwsze próby ujmowania w syntetyczne definicje zjawiska polegającego na dokonywaniu przestępstw skierowanych przeciwko ponadindywidualnym interesom gospodarczym zostały podjęte jeszcze w XIX w., dokładnie zaś w 1872 r., kiedy to E.C. Hill wygłosił cykl wykładów zatytułowanych: „Kryminalni kapitaliści”. Samo zaś pojęcie „przestępczość gospodarcza” jest terminem, który podobnie jak termin „prawo karne gospodarcze” funkcjonuje od lat 30. XX w.³. W owym czasie wykształciły się dwie konkurencyjne wobec siebie koncepcje przestępczości gospodarczej: jedna kontynentalna – przedmiotowa, zapoczątkowana przez K. Lindemana⁴i rozwijana dalej głównie przez naukę niemiecką, następnie zaś przejęta przez doktrynę prawa większości państw europejskich – oraz druga amerykańska – pod­miotowa, wprowadzona do nauki przez E.H. Sutherlanda, autora monografii „White Collar Crime”⁵, rozwijana dalej w państwach o anglosaskiej tradycji prawnej.

Przedmiotowe koncepcje przestępczości gospodarczej akcent kładły na charakter czynów, podmiotowe natomiast interesowały się raczej cechami sprawców.

Koncepcje przestępczości gospodarczej

Jeśli chodzi o koncepcje przestępczości gospodarczej wytworzone na gruncie europejskim, a bazujące na fundamentalnej koncepcji przedmiotowej K. Lindemana, upatrującej istoty przestępczości gospodarczej w naruszeniach ponadindywidualnych dóbr życia gospodarczego, to powstało ich wiele. W wyniku prób ich uporządkowania i sklasyfikowania wskazano na cztery możliwe ujęcia: administracyjne, dziennikarskie, profesjonalne i marksistowskie⁷.

Ujęcie administracyjne kładzie akcent na dobra chronione prawem, które są atakowane czynami sprawców. Czołowym przedstawicielem takiego modelu definiowania jest K. Tiedemann, który twierdzi, że przestępczość gospodarcza składa się z zakazanych przez prawo zachowań, które uderzają w ponadindywidualne interesy gospodarcze, przy czym istota tych czynów sprowadza się do wykorzystywania zaufania niezbędnego do prowadzenia działalności w obrocie gospodarczym. Czyny te mają być zwrócone przeciwko obowiązującemu systemowi gospodarczemu⁸.

W ujęciu zwanym dziennikarskim widoczne jest podłoże socjologiczne, gdyż stanowi ono przejaw dziennikarskiej tradycji poszukiwania sensacji, wykrywania i śledzenia afer. Cechą charakterystyczną koncepcji dziennikarskich jest rozszerzenie pola obserwacji, wychodzenie poza czynniki tradycyjnie określane jako kryminalne, co umożliwiło wykazanie powiązań natury przestępczej między światem mafijnym a legalnymi strukturami finansowymi. Pozwoliło to także na skoncentrowanie się na sprawcach przestępstw gospodarczych i pokazanie, że są to często osoby szanowane, zajmujące wysoką pozycję w hierarchii społecznej. Niektórzy autorzy są zdania, że wadą ujęcia dziennikarskiego jest nadmierne przesunięcie ciężaru z czynu na osobę sprawcy⁹.

Kolejna grupa teorii przestępczości gospodarczej odwołuje się do kryterium profesjonalizmu w prowadzeniu działalności rynkowej, stąd występują one też pod nazwą „przestępczość przedsiębiorstw”. Czołową przedstawicielką tych koncepcji jest M. Delmas-Marty, która zwraca uwagę, że przedmiotem przestępczości gospodarczej są głównie zachowania członków przedsiębiorstw, które godzą w porządek finansowy, ekonomiczno-społeczny oraz poziom życia danego społeczeństwa¹⁰. Jak się podkreśla, w krajach o rozwiniętej gospodarce wolnorynkowej około 2/3 poważnych przestępstw gospodarczych popełnianych jest w związku z działalnością przedsiębiorstw. Poprzez wskazanie na okoliczność działania sprawcy w strukturach przedsiębiorstwa do przestępczości przedsiębiorstw zaliczana jest szeroka gama czynów, m.in. przeciwko środowisku, bezpieczeństwu pracy czy konsumentom¹¹.

Ostatnia grupa teorii powstała pod wpływem ideologii marksistowskiej. Kładą one akcent na proceder przestępczego wyzyskiwania klas społecznych o niskim statusie materialnym przez tzw. klasy posiadające¹².

Jak widać, niektóre z przedstawionych ujęć przestępczości gospodarczej, zwłaszcza dziennikarskie i profesjonalne, mimo że zaklasyfikowane są do ujęć zasadniczo przedmiotowych, to jednak zwracają też uwagę na czynniki podmiotowe.

Koncepcje White Collar Crime i Blue Collar Crime

Z kolei jeśli chodzi o teorie przestępczości gospodarczej wy­kształcone w krajach o anglosaskiej kulturze prawnej, to – jak wspomniano – bazowały one na podmiotowej koncepcjiE.H. Sutherlanda, który wprowadził i spopularyzował pojęcie przestępczości białych kołnierzyków (White Collar Crime). Wskazywał on, że przestępstwa gospodarcze popełniane są przez sprawców o wysokim statusie społecznym i zawodowym, którzy wykorzystując swoje uprzywilejowanie (głównie majątkowe), dopuszczają się rozlicznych przestępstw powiązanych zasadniczo z szeroko rozumianymi finansami¹³.

Inni autorzy anglosascy stworzyli z kolei koncepcję Blue Collar Crime (przestępczości niebieskich kołnierzyków), która postrzegała szerzej omawiane zjawisko, zaliczając do niego przestępstwa gospodarcze popełniane przez pracowników niższego szczebla (niebieskie kołnierzyki)¹⁴.

Jeszcze inni postulowali zastąpienie terminu „przestępstwa białych kołnierzyków” wyrażeniem „przestępczość w biznesie”, czym nawiązywali do kontynentalnego (europejskiego) sposobu definiowania przestępczości gospodarczej. Zwracali też uwagę na inny istotny jej aspekt, mianowicie na powiązania z przestępczością zorganizowaną, wskazując na bardzo nieznaczne różnice pomiędzy nimi¹⁵.

Dostrzegalne są zatem próby odejścia od podmiotowego ujmowania przestępczości białych kołnierzyków na korzyść ujęcia przedmiotowego, które definiuje przestępczość gospodarczą poprzez wyliczanie konkretnych rodzajów przestępstw zaliczanych do tego pojęcia. Przy tym można też wskazać na dwie grupy teorii: jedna ujmuje przestępczość białych kołnierzykówsensu stricto, zaliczając do niej tylko klasyczne przestępstwa biznesowe, takie jak oszustwo czy przestępczość podatkową, druga – sensu largo − oprócz wskazanych przestępstw wymienia także np. przestępstwa przeciwko środowisku czy prawom pracowników¹⁶.

Literatura polska zauważa, że obecnie koncepcję White Collar Crime najlepiej określa definicja przedstawiona przez A.S. Gold­steina, który zalicza do niej głównie przestępstwa popełnione przez osoby fizyczne lub organizacje, zazwyczaj w związku z ich aktywnością biznesową, występujące najczęściej jako oszustwa lub fałszerstwa, cechujące się przy tym dużym stopniem skomplikowania. Mają one miejsce zazwyczaj w sferze finansów i przemysłu, gdzie niebezpieczeństwo wykrycia sprawców jest mniejsze¹⁷.

Trzecia grupa koncepcji

Istnieje też trzecia grupa koncepcji, istotnie się różniąca zarówno od koncepcji europejskich, wyrosłych z teorii K. Lindemana, jak i anglosaskich, wyrosłych z koncepcji E.H. Sutherlanda. Ta trzecia grupa koncepcji wykształciła się dzięki postępom europejskiej współpracy ponadpaństwowej w zakresie przeciwdziałania przestępczości gospodarczej uderzającej w instytucje finansowe Unii Europejskiej. To ujęcie, zwane europejskim, wiąże przestępczość gospodarczą z pojęciem działalności gospodarczej wykształconym w ramach Wspólnot Europejskich, do którego zalicza się wszelką rzeczywistą i efektywną działalność prowadzoną dla osiągnięcia zysku bez względu na to, czy jest to działalność samodzielna (np. przedsiębiorca), czy niesamodzielna (np. pracownik najemny), i bez względu na to, czy w świetle prawa krajowego taka działalność jest określana jako „gospodarcza”, czy też nie. Nie ma też znaczenia moralny aspekt działalności, zatem może to być hazard, prostytucja, aborcja itp. Takie ujęcie wskazuje na bliskie powiązania z przestępczością zorganizowaną¹⁸.

Trzy grupy patologicznych zachowań gospodarczych w Polsce

Jeśli chodzi o naukę polską, to pomijając koncepcje przestępczości gospodarczej powstałe w okresie funkcjonowania gospodarki nakazowo-rozdzielczej (np. T. Cypriana²⁰ czyL. Lernella²¹), nowoczesną koncepcję przestępczości gospodarczej, odpowiadającą już wolnorynkowym realiom gospodarczym, stworzyła O. Górniok. Wskazywała ona już w czasie transformacji ustrojowej na trzy grupy patologicznych zachowań gospodarczych: 1) na przestępczość charakterystyczną dla gospodarki nakazowo-rozdzielczej, stanowiącą pozostałość poprzedniego systemu, 2) na przestępczość charakterystyczną dla okresu przejściowego i w końcu 3) na zachowania właściwe gospodarce rynkowej, uderzające w ponadindywidualne interesy gospodarcze społeczeństwa²². Precyzując definicję przestępczości gospodarczej w sferze rozwiniętej gospodarki rynkowej, O. Górniok określiła ją jako: „ogół bezprawnych zachowań naruszających lub zagrażających przyjętym w systemie gospodarczym zasadom podziału majątku i dochodu społecznego oraz zabezpieczeniu egzystencjalnych warunków bytu jednostki przed ekscesami w działalności przedsiębiorstw”²³.

Reasumując, trzeba wskazać na dwa główne nurty ujmowania przestępczości gospodarczej.Pierwszy, kontynentalny, nastawiony jest na czyn sprawcy, akcentując zarazem rolę dóbr naruszonych przestępstwem. Drugi, anglosaski, uwypukla rolę sprawcy w przestępstwie. Koncepcja anglosaska wydaje się być węższa i odpowiada mniej więcej temu, co w modelu kontynentalnym nazywane jest przestępczością służbową.

Tworzone w Polsce koncepcje przestępczości gospodarczej wpisują się w myśl kontynentalną²⁴.

Definicja przestępczości gospodarczej

Niektórzy autorzy (chyba słusznie) zauważają, że ewoluowanie przestępczości gospodarczej oraz jej stopień skomplikowania zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym uniemożliwia skonstruowanie jednej, ogólnej i uniwersalnej definicji przestępczości gospodarczej, która przetrwałaby próbę czasu. Jest to zatem do pewnego stopnia pewien umowny skrót myślowy²⁵.

Wydaje się, że na gruncie aktualnego stanu prawnego można by stworzyć definicję przestępczości gospodarczej w oparciu o legalną definicję działalności gospodarczej zawartą w art. 2 ustawy z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej²⁶. W myśl tego przepisudziałalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.

Zachowania uczestników tak rozumianego obrotu gospodarczego, z których przynajmniej jeden jest podmiotem profesjonalnym, powstałe na tle i w związku z czynnościami tego obrotu, o ile są bezprawne i karalne, można zaliczyć do kategorii przestępczości gospodarczej.

Nauka kryminologii w obszarze przestępczości gospodarczej stara się oprócz badania jej przejawów i prób określania zakresu poznać czynniki kryminogenne, sprzyjające szerzeniu się tej kategorii przestępczości, oraz badać sprawców przestępstw gospodarczych w celu wypracowania skutecznych sposobów przeciwdziałania temu zjawisku.

Czynniki kryminogenne przestępczości gospodarczej

Jeśli chodzi o czynniki kryminogenne, to badania prowadzone na dość szeroką skalę w Stanach Zjednoczonych od lat 50. ub. stulecia, a w Europie od lat 70. doprowadziły do powstania podstawowego podziału na dwie płaszczyzny: ekonomiczną oraz społeczno-kulturową (ujmowaną także jako socjo-psychiczną), z których wyłaniają się poszczególne czynniki kryminogenne przestępczości gospodarczej²⁷.

W ramach ekonomicznych czynników kryminogennych prze­stęp­czości gospodarczej wyróżnia się cztery podgrupy. W pierwszej znajdują się czynniki oceniane jako trwałe, inaczej bezwzględnie nieusuwalne. Są one tak ściśle związane z samą działalnością gospodarczą, że ich eliminacja pozbawia tę działalność jakiegokolwiek sensu i czyni ją bezużyteczną. Do takich należą przede wszystkim dobra będące przedmiotem działalności gospodarczej oraz techniki i technologie gospodarowania odpowiadające danemu poziomowi rozwoju społeczno-ekonomicznego²⁸.

Zwraca się uwagę, że dobra będące przedmiotem działalności gospodarczej zawierają same w sobie wysoce kryminogenny ładunek. Służą bowiem zaspokajaniu najsilniej odczuwanych potrzeb życiowych człowieka, takich jak potrzeby fizjologiczne, potrzeba prestiżu społecznego, poczucia bezpieczeństwa i daleko posuniętej wolności osobistej, które może zabezpieczyć posiadanie takich dóbr²⁹.

Z kolei nowoczesne technologie gospodarowania oddziałują w dwóch kierunkach. Prowadzą do mnożenia funkcji i stanowisk o charakterze zarządzająco-powierniczym, dających okazje do popełniania przestępstw gospodarczych. Prowadzą także do pomnażania różnego typu środków szybkiej komunikacji, wzmagając ogólną mobilność społeczeństwa, co umożliwia szybką zmianę miejsca sprawcom przestępstw gospodarczych, usprawnia funkcjonowanie wieloogniwowego mechanizmu wykonawczego poważnych przestępstw gospodarczych i ułatwia ukrywanie ich śladów³⁰.

Także formy kontaktów gospodarczych dostosowujące się do nowych technologii gospodarowania i związanego z nim wzmożonego tempa obrotu gospodarczego tracą swój interpersonalny charakter, stają się bezosobowe i anonimowe, co sprzyja różnego typu oszustwom i nadużyciom zaufania (np. sprzedaż internetowa)³¹.

Kryminogennie oddziałuje również typowa dla systemu rynkowego zmienność sytuacji gospodarczych recesji i prosperity. W okresach recesji ludzie interesu próbują ratować swe firmy różnymi, także przestępczymi sposobami (np. fałszowanie bilansów, oszustwa kredytowe, oszukańcze bankructwa). Z kolei w okresie prosperity, gdy ludzie pragną korzystnie lokować i inwestować, powstają również szanse oszukiwania³³.

Kolejną podgrupę ekonomicznych czynników kryminogennych stanowią te, które wiążą się z poszczególnymi instytucjami (np. za szczególnie kryminogenne uznawane są papiery wartościowe, kredyty, subwencje) oraz prawnymi formami działalności podmiotówgospodarczych (tu jako kryminogenną formę uznaje się formę spółki z o.o.)³⁴.

Wreszcie do czynników kryminogennych stosunkowo łatwych do usunięcia oraz modyfikacji należą reguły funkcjonowania i nadzorowania podstawowych instytucji systemu rynkowego,takie jak niskie progi kapitału wymaganego przy zakładaniu spółek i emisji papierów wartościowych, niskie wymagania wobec osób, którym powierza się odpowiedzialne stanowiska w działalności gospodarczej, czy niedostatek jawności w poczynaniach gospodarczych (np. bilanse, przetargi czy inne formy kontraktów publicznych)³⁵.

Równie bogaty jest katalog kryminogennych czynników społeczno-kulturowych. Ich różnie przejawiający się, z reguły pośredni wpływ na przestępczość gospodarczą utrudnia odtwarzanie szczegółów mechanizmu kryminogennego.

Zalicza się tu m.in. takie czynniki, jak brak przemocy w przestępstwach gospodarczych, brak skonkretyzowanych ofiar, a także okoliczność, że zidentyfikowana ofiara przestępstwa gospodarczego jest często jako typ społeczny (pozycja, nastawienie społeczne), a nawet pod względem cech osobniczych podobna do sprawcy. Można ją z nim utożsamiać, co nie wzbudza współczucia dla niej. Kryminogennie oddziałuje brak dostatecznej podbudowy etycznej norm prawa gospodarczego. Postawa społeczeństwa wobec przestępczości gospodarczej jest ambiwalentna – tzn. z jednej strony reaguje ono oburzeniem na wieść o dużych zyskach osiąganych przez sprawców przestępstw gospodarczych i żąda surowego karania, z drugiej zaś toleruje się, a nawet akceptuje czyny karalne, z którymi stykamy się bezpośrednio w miejscu pracy, przy zawieraniu transakcji gospodarczych czy przy innych okazjach dnia powszedniego.Kryminogennie oddziałuje ustawodawstwo, zwłaszcza mnogość przepisów, ich wewnętrzna niespójność umożliwiająca obchodzenie prawa. Pośredni wpływ kryminogenny przypisuje się także regulacjom karnym. Zarzuca się im złożoność i zawiłość utrudniającą skuteczność tego instrumentu. W typizacji czynów karalnych stosuje się nazwy „techniczne”, które nie uwypuklają społecznej szkodliwości i nie kształtują społecznego potępienia kryminalizowanych zachowań³⁶.

Kryminogennie oddziałuje także niedorozwój etyki w środowiskach biznesu³⁷. Podobnie działa często bierna postawa ofiary przestępstwa gospodarczego, wyrażająca się w zaniechaniu zgłoszenia przestępstwa odpowiednim organom. Jedną z przyczyn tego typu postawy jest większa opieszałość i większa łagodność w ściganiu i karaniu sprawców przestępstw gospodarczych w porównaniu do przestępstw tzw. kryminalnych. Jest to wyjaśniane w literaturze statusem społecznym sprawców przestępstw gospodarczych, brakiem zorganizowanego sprzeciwu społecznego wobec przestępczości gospodarczej oraz ogólnymi tendencjami depenalizacyjnymi w sferze gospodarki³⁸.

Typ przestępcy gospodarczego

Jeśli chodzi o sprawców przestępstw gospodarczych, to badania przeprowadzone w latach 70. ub. stulecia w Szwajcarii zakwestionowały koncepcję „białych kołnierzyków”. Większość bowiem sprawców stanowili przedstawiciele warstw niższych, głównie z różnych poziomów warstwy średniej³⁹.

Według niektórych autorów nie istnieje jakiś jeden typ przestępcy gospodarczego i w zasadzie każdy biorący udział w działalności gospodarczej w pewnych warunkach gotów jest popełnić przestępstwo gospodarcze⁴⁰.

W literaturze dokonano podziału sprawców przestępstw gospodarczych na trzy grupy⁴¹:

• ‰ sprawców zawodowych, czyli takich, którzy utrzymują się wyłącznie z popełniania przestępstw w różnych dziedzinach gospodarki;
• ‰ sprawców sytuacyjnych, tj. takich, którzy tylko w obliczu tzw. konieczności gospodarczej lub dla pozyskania funduszy niezbędnych do utrzymania swego przedsiębiorstwa dopuszczają się przestępstw;
• ‰ sprawców okazjonalnych, którzy działają w zasadzie legalnie, utrzymując się w tzw. granicach moralności gospodarczej, a na popełnienie przestępstwa decydują się tylko wtedy, gdy nadarza się okazja łatwej jego realizacji i gdy spodziewają się z tego wysokich zysków.

Istnieje też wypracowana w literaturze inna klasyfikacja sprawców przestępstw gospodarczych, której najistotniejszym kryterium jest pozycja społeczna zajmowana przez sprawcę przestępstwa gospodarczego⁴². Wedle tego wyodrębniono:

• ‰ sprawców z tzw. warstwy górnej jako ludzi na eksponowanych stanowiskach, dysponujących wpływami i bezpośrednią władzą, nieustannie dążących do jej powiększania oraz jak najpełniejszego, kosztownego jej używania;
• ‰ sprawców z warstwy średniej, do której to kategorii zaliczono osoby zajmujące w działalności gospodarczej kierownicze lub inne stanowiska dające im pewien zasięg wpływów w tej sferze. Motywem ich przestępczego działania jest dążenie do zapewnienia sobie odpowiedniego poziomu bytowania oraz chęć tzw. używania życia;
• ‰ sprawców z warstwy dolnej, którymi są tzw. mali ludzie, pozbawieni realnych wpływów w działalności gospodarczej. Ich podstawowym motywem działania jest ochrona przed biedą, a także chęć „używania życia”.

W każdej z tych trzech kategorii sprawców bada się nie tylko wspomniane motywy, ale także podatność na resocjalizację.

Odnośnie do sprawców z warstwy górnej, zasadniczo brak im poczucia winy, co utrudnia resocjalizację. Jest ona możliwa tylko w pewnych warunkach.

U sprawców z warstwy średniej fakt popełnienia przestępstwa na ogół wywołuje złe samopoczucie i wyrzuty sumienia, co może ułatwiać resocjalizację.

Z kolei poczucie winy sprawców z warstwy dolnej jest z reguły niewielkie, co wynika z ich moralności, którą literatura określa moralnością „właściwą ludziom biednym”. Dla nich własne ubóstwo stanowi już wystarczające usprawiedliwienie przestępstwa⁴³.

Podział przestępstw gospodarczych

Z omówionym podziałem wiąże się też rozróżnienie przestępstw gospodarczych na tzw.przestępstwa z biedy i dobrobytu⁴⁴. Dla autorów tego rozróżnienia „przestępstwo z biedy” to sytuacja (położenie), w której sprawca musi zabiegać o zwiększenie swoich dochodów. Bywa, że do takiej sytuacji doprowadził sam sprawca, podejmując działalność gospodarczą czy to bez odpowiedniego, profesjonalnego przygotowania, czy też bez niezbędnego finansowego zabezpieczenia. Bywa jednak i tak, że sprawca nie przyczynił się do swojego trudnego położenia, a znalazł się w nim np. wskutek niewypłacalności kontrahentów lub nagłego załamania koniunktury. W takich sytuacjach pokusa do sięgnięcia po karalne sposoby ratowania siebie i swojej pozycji gospodarczej jest bardzo silna. Łatwo jest wówczas neutralizować tzw. dysonans moralny, czyli usprawiedliwić przed samym sobą przestępstwo.

Natomiast – zdaniem autorów tego rozróżnienia – „przestępstw z dobrobytu” na ogół się nie popełnia. Tu bowiem nie działa żaden przymus. Występuje jedynie pokusa wykorzystania dogodnej dla popełnienia przestępstwa sytuacji. Może z niej skorzystać osoba, dla której posiadanie dóbr materialnych stanowi jedną z najwyższych wartości w jej hierarchii. Dla takich sprawców najczęściej pieniądz stanowi środek zdobywania władzy. Są to osobnicy antysocjalni, którzy znając wartości moralne, wyżej jednak stawiają własny interes, albo asocjalni – czyli tacy, którzy w ogóle nie potrafią dostrzegać wartości moralnych⁴⁵.

Osobowość sprawcy przestępstw gospodarczych i środowisko

Ustalenia badawcze dotyczące sprawców przestępstw gospodarczych i ich motywów dały również podstawę do obszernych charakterystyk ich osobowości oraz określenia środowisk kryminogennych, które kształtują ich postawy. Do takich środowisk niektórzy autorzy zaliczają rodziny, w których zwłaszcza dzieci przywiązują się silnie do pewnych symboli dobrobytu (egzotyczne wakacje, luksusowe auta, wille itp.), gdzie istnieje nieustanna pogoń za dobrami materialnymi i prestiżem społecznym, a rodzice mało czasu poświęcają na wychowywanie dzieci⁴⁶.

Natomiast jeśli chodzi o elementy intelektualne oraz emocjonalne charakteryzujące osobowości sprawców przestępstw gospodarczych, podkreślane są takie, jak wyrafinowanie, przeważnie inteligencja, rzadko wysokie wykształcenie. Sprawca kieruje intelekt na bezpośrednie efekty, a jego uzdolnienia kombinatorskie górują nad poziomem myślenia abstrakcyjnego. Jego wyobraźnia na ogół funkcjonuje jednokierunkowo. Z tego też powodu często nie jest on w stanie zrozumieć naganności swego czynu, którego ujawnienie uważa za „pech” lub „zmowę konkurentów”⁴⁷.

Podsumowanie

Przeprowadzone badania potwierdzają proces demokratyzacji przestępczości „białych kołnierzyków”. Współczesne bowiem metody gospodarowania, mnożąc różnego typu funkcje powiernicze na niższych szczeblach struktur organizacyjnych w działalności gospodarczej, powodują wzrost liczby sprawców z warstwy średniej i niższej⁴⁹.

Jednocześnie niepokojące jest to, że postępująca organizacja przestępczości, w tym szczególnie gospodarczej, łamie bariery, jakie dotychczas oddzielały sprawców z podziemia gospodarczego od tych, którzy działają formalnie legalnie.

Ci ostatni są zwłaszcza użyteczni dla tych pierwszych w zakresie legalizacji dochodów osiąganych z popełniania przestępstw. To wzajemne przenikanie się podnosi stopień zagrożenia przestępczością gospodarczą. Czyni ją bardziej brutalną, a jednocześnie doskonali mechanizmy wykonawcze w jej różnych przejawach50. Stopień zagrożenia przestępczością gospodarczą wzmagają wreszcie wciąż nowe rozpoznawane powiązania świata biznesu i przestępców gospodarczych ze światem polityki51. Jednocześnie ten wysoki stopień zagrożenia jest niedostatecznie w społeczeństwie uświadomiony ze względu na takie okoliczności jak brak przemocy i anonimowość ofiar przestępstw gospodarczych52.

Prof. dr hab. Leszek Wilk – Profesor nadzw. w Katedrze Prawa Karnego i Kryminologii Uniwersytetu Śląskie­go w Katowicach.

¹   Zob. np. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2004, s. 19; B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2009, s. 44; L. Tyszkiewicz, Kryminologia (zarys systemu), Katowice 1983, s. 14.

²   Istnienie zjawiska określanego mianem przestępczości gospodarczej jest powszechnie uznawane, aczkolwiek zakres tego określenia jest przedmiotem kontrowersji, zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia…, op. cit., s. 294.

³   Zob. S. Żółtek, Prawo karne gospodarcze w aspekcie zasady subsydiarności, War­szawa 2009, s. 51.

⁴   K. Lindeman, Gibt es ein eingenes Wirtschaftsstrafrecht, Jena 1932.

⁵   E.H. Sutherland, White Collor Crime, Dryden, New York 1949.

⁶   Zob. np. O. Górniok, Koncepcja przestępstw gospodarczych w doktrynie niemieckiej a polityka kryminalna, PiP 1993, Nr 1, s. 62; idem, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994, s. 55–56.

⁷   O. Górniok, Przestępczość gospodarcza…, op. cit., s. 11–12; tejże autorki, Poję­cie przestępczości gospodarczej a jej społeczno-polityczna warstwa w: E. Pływa­czewski (red.), Aktualne problemy prawa karnego i kryminologii, Bia­łystok 1998, s. 161 i n.

⁸   O. Górniok, Pojęcie przestępczości…, op. cit., s. 164.

⁹   Ibidem, s. 166.

¹⁰ M. Delmas-Marty, Droit penal des affaires, Partie general, Politique Penal, t. Presse Universitaires de France, 1973, s. 7 i n.

¹¹ O. Górniok, Pojęcie przestępczości…, op. cit., s. 168–169.

¹² Ibidem, s. 169.

¹³ E.H. Sutherland, White Collar Crime…, op. cit., s. 9.

¹⁴ Zob. S. Żółtek, Prawo karne gospodarcze…, op. cit., s. 57 i powołana tam literatura.

¹⁵ Ibidem.

¹⁶ Ibidem, s. 58.

¹⁷ Ibidem; zob. też A.S. Goldstein, White, Collar Crime and Civil Sanctions, 101 Yale Journal 1991–1992, s. 1895.

¹⁸ S. Żółtek, Prawo karne gospodarcze…, op. cit., s. 58–59; zob. też C. Mik, Euro­peizacja prawa karnego gospodarczego, [w:] A. Adamski (red.), Prze­stępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej, Toruń 2003, s. 81.

¹⁹ S. Żółtek, op. cit., s. 59.

²⁰ Zob. T. Cyprian, Próba określenia przestępstwa gospodarczego, RPEiS 1958, Nr 3, s. 17 i n.

²¹ Zob. L. Lernell, Uwagi o pojęciu przestępczości gospodarczej, PiP 1959, Nr 11, s. 773.

²² O. Górniok, O przestępczości gospodarczej w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej, PS 1992, Nr 5–6, s. 6.

²³ O. Górniok, Pojęcie przestępczości…, op. cit., s. 169.

²⁴ Zob. S. Żółtek, Prawo karne gospodarcze…, op. cit., s. 62.

²⁵ Ibidem.

²⁶ Tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.

²⁷ Zob. O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie…, op. cit., s. 40–41.

²⁸ Ibidem, s. 41.

²⁹ Ibidem.

³⁰ Zob. G. Kaiser, Kryminologie, Heidelberg 1983, s. 437 i n.

³¹ Zob. O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie…, op. cit., s. 42.

³² Ibidem, s. 43. Zob. także M. Kosewski, Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia, Warszawa 1985, s. 36 i nast.

³³ O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie…, op. cit., s. 43.

³⁴ Ibidem, s. 44.

³⁵ Ibidem, s. 44–45.

³⁶ Ibidem, s. 46–48.

³⁷ Zob. J. Lampe, Ogólne problemy prawa karnego gospodarczego, RPEiS 1988, Nr 3, s. 115 i n.

³⁸ O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie…, op. cit., s. 51–52.

³⁹ Ibidem, s. 38.

⁴⁰ Ibidem, s. 33.

⁴¹ Jest to podział autorstwa K. Tiedemanna, Rechts Gutachten on den 49 Deutschen Juristentag, 1972, za O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie…, op. cit., s. 33. Trafna jest uwaga, że klasyfikacja K. Tiedemanna wskazuje, że czyn­niki etiologiczne współczesnego przestępcy gospodarczego mieszczą się w zakresie klasycznej teorii sytuacji kryminogennej, zob. J.W. Wójcik, Oszustwa finan­­sowe. Zagadnienia kryminologiczne i kryminalistyczne, War­szawa 2008, s. 25.

⁴² Autorami są W. Zirpnis, O. Terstegen, Wirtschaftskriminalität, Erscheinungsformen und ihre Bekämpfung, Lübeck 1963, s. 90, za O. Górniok, op. cit., s. 33–34.

⁴³ O. Górniok, op. cit., s. 34–35.

⁴⁴ Ibidem.

⁴⁵ Ibidem, s. 35.

⁴⁶ Ibidem, s. 36.

⁴⁷ Ibidem.

⁴⁸ Ibidem, s. 37.

⁴⁹ G. Kaiser, Kryminologie, Heidelberg 1983, s. 434 i n.

⁵⁰ O. Górniok, op. cit., s. 38–39.

⁵¹ Zob. np. H. Kołecki, Niektóre węzłowe zagadnienia zwalczania współczesnej przestępczości gospodarczej w Polsce, Przegląd Policyjny 1994, Nr 2–3; tegoż autora, Warunki skutecznego przeciwdziałania zorganizowanej przestępczości gospodarczej w Polsce, [w:] K. Sławik (red.), Współczesna przestępczość, Szcze­cin 1996, s. 46 i n.

⁵² Zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia…, op. cit., s. 295.