Status prawny obrońcy

W literaturze przedmiotu sporną kwestią jest status obrońcy w postępowaniu karnym. Analizując poglądy doktryny, można uznać, że w tej materii skrystalizowały się dwa stanowiska. Pierwsze z nich uznaje, że obrońca jest pomocnikiem oskarżonego (S. Śliwiński, C. Kulesza, P. Kruszyński), drugie zaś, że obrońca jest procesowym przedstawicielem oskarżonego (M. Cieślak, T. Grzegorczyk, S. Waltoś, K. Marszał).

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem obrońca jest pomocnikiem oskarżonego, ponieważ pomaga oskarżonemu w realizacji jego prawa do obrony. Wszystkie czynności podnoszone przez niego na niekorzyść oskarżonego są bezskuteczne z mocy prawa. Stanowisko to wiąże się z obiektywistyczną i subiektywistyczną koncepcją oceny kryteriów czynności obrończych: W przypadku pierwszej czynności niekorzystne dla oskarżonego, a podejmowane przez jego obrońcę powinny być pomijane w postępowaniu.

Natomiast ujęcie subiektywistyczne powiązane jest z wolą obrońcy. Oznacza to, że tylko czynności podjęte w „złej wierze” przez obrońcę powinny być uznane za bezskuteczne.

Teoria obrońcy jako przedstawiciela (reprezentanta) procesowego ma większe poparcie wśród doktryny. Przychyla się do niej także orzecznictwo zarzucając pierwszej teorii niedookreśloność pomocy obrońcy.

Obrońca jako przedstawiciel procesowy oskarżonego korzysta, co do zasady, z takich uprawnień, jakimi dysponuje strona. Jednak nie może zastępować oskarżonego przy czynnościach, w których występuje on jako źródło dowodowe, np. nie może za niego złożyć wyjaśnień. W literaturze podkreśla się, że: „granice możliwych sposobów obrony wyznacza, z jednej strony, interes prawny oskarżonego, jako stymulujący te działania, z drugiej zaś publiczny charakter działalności obrończej, jako ograniczający tę działalność”. nie przysługuje mu zatem tzw. „prawo do kłamstwa”, czyli brak karalności za złożenie fałszywych wyjaśnień, które posiada oskarżony. Nie jest to stricte uprawnienie procesowe (nie wynika to z żadnych przepisów kodeksowych), a tym samym nie wchodzi w zakres czynności obrońcy.

Ponadto, obrońca jako przedstawiciel procesowy oskarżonego ma w procesie samodzielną pozycję i może dokonywać wszystkich czynności, jakie mógłby realizować oskarżony. Może także niezależnie od oskarżonego stanowić o linii obrony, np. składać wnioski dowodowe mimo sprzeciwu oskarżonego, kwestionować jego przyznanie się do winy. Jedynym ograniczeniem działań obrońcy jest art. 86 § 1 KPK, który nakazuje, aby wszelkie podjęte działania przez obrońcę były korzystne dla oskarżonego. Stąd też obrońca może działać wyłącznie na korzyść oskarżonego.

W zasadę działania obrońcy tylko na korzyść oskarżonego wpisuje się także regulacja określająca, że obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności (art. 85 § 1 KPK). Kolizja interesów może zaistnieć zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i sądowego. W razie ujawnienia się sprzeczności w toku postępowania obrońca obowiązany jest wypowiedzieć obronę tym klientom, których interesy są sprzeczne.

W postępowaniu przygotowawczym oceną zaistnienia sprzeczności zajmuje się prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy i jeśli takową stwierdzi, wydaje zarządzenie, zakreślając podejrzanym termin do ustanowienia innych obrońców, zaś na etapie postępowania sądowego dokonuje tego sąd w formie postanowienia. W wypadku obrony z urzędu prezes sądu lub sąd wyznacza innego obrońcę. Na postanowienie sądu, jak również na zarządzenie prezesa sądu przysługuje zażalenie (art. 85 § 2 i 3 KPK).

W kontekście powyższego istotną kwestią jest zaufanie oskarżonego do obrońcy, np. brak zaufania oskarżonego do wyznaczonego mu obrońcy z urzędu może stanowić podstawę podjęcia przez sąd decyzji o zwolnieniu tego obrońcy z obowiązków.

Istotne jest także, aby obrona z wyboru i obrona z urzędu były na jednym poziomie w zakresie dołożenia należytej staranności. Obrońca bowiem niezależnie od tego, w jaki sposób został powołany, powinien działać zawsze z należytą starannością.

Obecność obrońcy nie wyłącza osobistego działania oskarżonego (art. 86 KPK), np. oskarżony będzie mógł wycofać apelację złożoną przez obrońcę pod warunkiem, że nie zachodzi przypadek obrony obligatoryjnej (art. 431 § 2 KPK). Jednak należy wskazać trzy regulacje kodeksowe, gdzie obrońca ma większe uprawnienia niż oskarżony.

Chodzi tu o przepisy zawarte w art. 185a i 185b KPK, a więc uczestniczenie w czynności przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej określone w rozdziałach XXV i XXVI KK. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Te same zasady stosuje się przy przesłuchaniu świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, jeśli chodzi o przestępstwa lub o przestępstwa określone w rozdziale XXV i XXVI KK.

Podobne rozwiązanie zawarte jest w art. 185c § 2 KPK dotyczącym spraw o przestępstwa określone w art. 197–199 KK gdzie podczas czynności przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka na posiedzeniu mają prawo wziąć udział prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego.

Z rolą obrońcy zawsze wiążą się pytania w zakresie zakresu działań podejmowanych przez obrońcę. Zgodzić się należy, że obrońca nie może fałszować dowodów, czy nakłaniać do tego innych osób. Nie może także wykorzystywać sfałszowanych dowodów. W tym miejscu nasuwa się pytanie czy może wnioskować o dopuszczenie dowodów mając świadomość, że zostały one uzyskane nielegalnie bądź też nie kwestionować takich dowodów dopuszczonych przez organ procesowy, mimo posiadanej wiedzy w zakresie ich nielegalności, jeśli przemawiają one na korzyść oskarżonego. Znaczenie tego problemu wzrasta w związku ze zmianą brzmienia art. 168a KPK, gdzie obecnie ustawodawca stwierdza, że dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, iż został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 KK.

Wydaje się, że w pierwszej sytuacji zachowanie obrońcy byłoby niedopuszczalne. Z kolei w drugiej, nasuwają się już wątpliwości co do uznania zachowania obrońcy za niedopuszczalne. W doktrynie podkreślano bowiem niejednokrotnie, że: „obrońca nie ma obowiązku działania na rzecz ustalenia prawdy materialnej w procesie karnym (taki obowiązek spoczywa na organach procesowych – Policji, prokuraturze, sądzie), ale jego rola jako reprezentanta i pomocnika oskarżonego ogranicza się tylko do działania na rzecz interesów oskarżonego. Gdyby obrońca miał pełny obowiązek przestrzegania prawdy, to wówczas jego działanie mogłoby być częstokroć niekorzystne dla oskarżonego – sprawcy przestępstwa”.

Obrońca nie może zatem odpowiadać za niezawiadomienie o popełnionym przez klienta przestępstwie ani za zatajenie dowodów niewinności współoskarżonego, jeżeli ujawnienie tych dowodów działałoby na niekorzyść jego klienta.

Obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów ustawy o ustroju adwokatury (art. 65–69 PrAdw) bądź ustawy o radcach prawnych (art. 24, 241, 25, 26 RPrU w zw. z art. 82 KPK).

W sytuacjach wyjątkowych, np. ze względu na nakładające się terminy rozpraw, nagły wyjazd, chorobę, adwokat czy radca prawny ma prawo do skorzystania z substytucji, czyli ustanowienia substytuta w osobie innego adwokata czy radcy prawnego, czy – jeśli pozwala na to dane postępowanie – aplikanta adwokackiego czy radcowskiego.

Po 6 miesiącach od rozpoczęcia aplikacji, aplikant adwokacki może występować przed sądami rejonowymi, zaś po roku i 6 miesiącach – przed innymi sądami z wyjątkiem SN, NSA oraz TK i TS.

Natomiast aplikant radcowski po odbyciu 6 miesięcy aplikacji radcowskiej może występować przed sądami, organami ścigania, organami państwowymi, samorządowymi i instytucjami, z wyjątkiem SN, NSA, TK i TS. Z kolei przez okres roku od daty zakończenia aplikacji wskazanej w zaświadczeniu o odbyciu aplikacji radcowskiej aplikant radcowski może zastępować radcę prawnego, w zakresie, o którym mowa w art. 351 ust. 1 RPrU (art. 311 ust. 2 RPrU).

Aplikant radcowski może sporządzać i podpisywać pisma procesowe związane z występowaniem radcy prawnego przed sądami, organami ścigania i organami państwowymi, samorządowymi i innymi instytucjami na wyraźne upoważnienie radcy prawnego, z wyłączeniem apelacji, skargi kasacyjnej i skargi konstytucyjnej (art. 351 ust. 4 RPrU).

Ustanowienie substytucji nie wymaga specjalnego upoważnienia, gdyż upoważnienie do obrony udzielone adwokatowi czy radcy prawnemu obejmuje z mocy prawa umocowanie do udzielenia dalszego umocowania procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu. Oskarżony jednak może, udzielając upoważnienia do obrony, nie wyrazić zgody na udzielanie substytucji.

Ustanowienie obrońcy

Zgodnie z art. 83 KPK, obrońcę może ustanowić:

1)   oskarżony (podejrzany);
2)   inna osoba do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego (podejrzanego) pozbawionego wolności, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego. Jest to tzw. pełnomocnictwo tymczasowe, które istnieje do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego. Bowiem w momencie, kiedy oskarżony (podejrzany) nie akceptuje wyboru osoby trzeciej, owo „pełnomocnictwo tymczasowe” wygasa;
3)   przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony (podejrzany) pozostaje, jeśli oskarżony (podejrzany) jest nieletni lub ubezwłasnowolniony (art. 76 KPK).

Stosunek obrończy nawiązuje się przez udzielenie upoważnienia do obrony, które może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne.

Jak już wspomniano wyróżnia się obronę z wyboru, obronę obligatoryjną oraz obronę z urzędu.

Ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia np. wniesienie kasacji (art. 84 § 1 KPK), pod warunkiem że nie zawiera ograniczeń, np. ustanowienie obrońcy do konkretnego etapu postępowania karnego. Ograniczenie działania obrońcy z urzędu musi być w sposób jednoznaczny wyrażone w upoważnieniu do obrony, wyraźnie określać, o jaki etap procesu chodzi, zaś w razie jakichkolwiek w tej mierze wątpliwości, muszą one być wyjaśnione jednoznacznie bądź tłumaczone na korzyść oskarżonego w tym procesie.

Obrońca z urzędu zatem może dokonywać czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, ale nie jest do nich zobowiązany.

Obrońca z urzędu może wystąpić o wyznaczenie obrońcy zastępczego, w sytuacji gdy czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu. Wówczas prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, lub referendarz sądowy tego sądu, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności lub referendarz sądowy tego sądu, może wyznaczyć dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów. Wniosek obrońcy z urzędu musi być uzasadniony (art. 84 § 2 KPK).

Obrońca wyznaczony z urzędu jest zobligowany do sporządzenia i podpisania apelacji, co oznacza, że nie może złożyć oświadczenia, że nie stwierdził podstaw do wniesienia apelacji. Natomiast w postępowaniu kasacyjnym, wznowieniowym lub dotyczącym skargi na wyrok sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu I instancji ma swobodę decyzyjną. Może sporządzić i podpisać kasację, wniosek o wznowienie postępowania lub skargę i wówczas, gdy zostaną wniesione, być uprawnionym do udziału w toczącym się postępowaniu albo uznając, że nie ma podstaw do wniesienia kasacji, wniosku o wznowienie lub skargi, poinformować o tym na piśmie sąd (art. 84 § 3 KPK).

Oświadczenie to, zdaniem Sądu Najwyższego, powinno mieć formę opinii prawnej lub spełniać wymogi pisma procesowego z art. 119 § 1 KPK, czyli zawierać zarówno stanowisko obrońcy, jak i jego uzasadnienie.

Wskazanego uprawnienia jest pozbawiony obrońca z wyboru. Nawet, jeśli nie widzi podstaw do wniesienia kasacji, wniosku o wznowienie lub skargi, nie może złożyć takowego oświadczenia. W związku z tym albo wnosi ww. nadzwyczajne środki zaskarżenia albo może wypowiedzieć stosunek obrończy.

Ustanie stosunku obrończego

Przy zagadnieniu dotyczącym ustania stosunku obrończego należy zwrócić szczególną uwagę na art. 378 KPK. Chodzi tu o sytuację, w której oskarżony na rozprawie musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru, a obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy.

Wówczas, jeśli oskarżony nie powołał obrońcy z wyboru, sąd, prezes sądu lub referendarz sądowy wyznaczają mu obrońcę z urzędu. Ważne jest, że oskarżonemu nie zakreśla się terminu do powołania nowego obrońcy, choć w razie potrzeby będzie należało rozprawę przerywać lub odroczyć.

Z kolei w sprawie, w której oskarżony korzysta z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu.

Jeśli dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić obowiązki, to pełni je do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę. Decyzję w tej sprawie podejmuje sąd.

Stosunek obrończy z wyboru ustaje w następujących sytuacjach:

1)   oskarżony bądź jego przedstawiciel ustawowy wypowie stosunek obrończy;
2)   oskarżony pozbawiony wolności nie akceptuje obrońcy wybranego przez osobę trzecią, którą może być osoba spoza kręgu osób najbliższych (art. 83 § 1 KPK);
3)   obrońca wypowie stosunek obrończy;
4)   śmierć obrońcy;
5)   śmierć oskarżonego – wtedy umarza się postępowanie, chyba że postępowanie toczy się po śmierci oskarżonego np. art. 548 KPK, zgodnie z którym, jeżeli postępowanie wznowiono na skutek wniosku na korzyść oskarżonego i toczy się ono po jego śmierci lub jeżeli zachodzi przyczyna zawieszenia postępowania, prezes sądu wyznacza do obrony praw oskarżonego obrońcę z urzędu, chyba że wnioskodawca ustanowił już obrońcę.

Stosunek obrończy z urzędu ustaje w następujących sytuacjach:

1)   odpadły przesłanki obrony z urzędu (art. 78 § 2 KPK);
2)   na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy (art. 81 § 2 oraz art. 378 § 2 KPK);
3)   pojawiła się kolizja interesów między bronionymi oskarżonymi (art. 85 § 2 KPK);
4)   w momencie ustanowienia obrońcy z wyboru, gdyż obrońca z urzędu pojawia się wtedy, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru;
5)   w razie śmierci oskarżonego;
6)   w razie śmierci obrońcy.

Źródło: dr K. T. Boratyńska, dr Ł. Chojniak, dr W. Jasiński, Postępowanie karne