Umowa gry i zakładu

Zobowiązania z gier i zakładów mają swe źródło w umowach, niebędących wszakże przedmiotem odrębnej regulacji kodeksowej w części szczegółowej prawa zobowiązań. Problematyka gier i zakładów znajduje w Kodeksie cywilnym tylko fragmentaryczne unormowanie – dotyczące ich skutków prawnych – usytuowane wśród instytucji części ogólnej prawa zobowiązań, a mianowicie w tytule V – Bezpodstawne wzbogacenie księgi trzeciej – Zobowiązania (art. 413 KC). Obejmuje ono kwestię zaskarżalności roszczeń wynikających z gier i zakładów, dając przy tym podstawę do istotnego z punktu widzenia normatywnego podziału gier i zakładów na:

1) prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego,

2) zakazane przez prawo,

3) innego rodzaju.

Regulując skutki prawne gier i zakładów Kodeks cywilny nie określa jednak bliżej tych instytucji.

Przy wzięciu pod uwagę potocznego znaczenia występujących tutaj pojęć można powiedzieć, że w umowie gry strony przyrzekają sobie oznaczoną korzyść majątkową w razie ziszczenia się w przyszłości, w wyniku podjętych przez nie czynności, jakiegoś co najmniej częściowo zależnego od przypadku zdarzenia.

Koniecznym elementem gry jest przypadkowość, przy czym w niektórych grach o ich rezultacie decyduje wyłącznie przypadek (np. ruletka), a w innych mają również znaczenie umiejętności uczestników (np. brydż).

Ponieważ obowiązek świadczenia lub jego rozmiar są uzależnione od przypadku, umowa gry ma charakter losowy.

Z kolei zakład jest umową, w której strony przyrzekają sobie korzyść majątkową na rzecz tej z nich, której twierdzenie, co do pewnych faktów przeszłych lub przyszłych, okaże się prawdziwe. Zakład należy również do umów losowych, skoro świadczenie zależy od wyniku, na który strony nie mają wpływu.

Przykład: Zakład o wynik meczu piłkarskiego, o datę wydarzenia historycznego.

Podane określenia gry i zakładu tylko ogólnie oddają ich sens, co jednak na gruncie Kodeksu cywilnego wydaje się wystarczające, z uwagi na jednolite ich konsekwencje, ujęte w art. 413 KC.

Regulacja ustawowa

Natomiast pojęcia: „gra” i „zakład” są precyzowane w przepisach regulujących zasady prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie urządzania gier i zakładów. Dotycząca tych zagadnień ustawa z 19.11.2009 r. o grach hazardowych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 471 ze zm.), która zastąpiła ustawę z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 4, poz. 27 ze zm.), zawiera wykaz gier i zakładów objętych zbiorczym określeniem gry hazardowe, z podziałem na: 1) gry losowe, 2) zakłady wzajemne, 3) gry w karty, 4) gry na automatach.

Gry losowe to gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe (w tym urządzane przez sieć Internet), których wynik w szczególności zależy od przypadku. Do tej kategorii gier należą: gry liczbowe, w tym gra keno; loterie pieniężne; telebingo; gry cylindryczne; gry w kości; gra bingo pieniężne; gra bingo fantowe; loterie fantowe; loterie promocyjne; loterie audiotekstowe (art. 2 ust. 1 GHU, zawierający także syntetyczne objaśnienie istoty poszczególnych gier).

Zakłady wzajemne (art. 2 ust. 2 GHU) to zakłady o wygrane pieniężne lub rzeczowe, prowadzone jako totalizatory (polegają na odgadywaniu wyników sportowego współzawodnictwa ludzi lub zwierząt) i jako bukmacherstwo (odgadywanie zaistnienia różnych zdarzeń, w tym wirtualnych).

Grami w karty są wymienione w art. 2 ust. 5a GHU gry: black jack, poker, baccarat, rozgrywane o nagrody pieniężne lub rzeczowe.

Gry na automatach (art. 2 ust. 3 i 5 GHU) są to gry na urządzeniach mechanicznych, elektromechanicznych lub elektronicznych, w tym komputerowych, urządzane także przez sieć Internet, o wygrane pieniężne lub rzeczowe (albo bez wygranych), w których gra zawiera element losowości.

O tym, czy gra lub zakład o cechach wskazanych w art. 2 ust. 1–5a GHU jest grą losową, zakładem wzajemnym, grą w karty, grą na automacie w rozumieniu przepisów ustawy, rozstrzyga w drodze decyzji minister właściwy do spraw finansów publicznych.

Prowadzenie działalności w zakresie gier hazardowych jest dozwolone wyłącznie na zasadach określonych w powołanej ustawie; na podstawie właściwej koncesji, zezwolenia lub zgłoszenia. Działalność obejmująca urządzenie gier liczbowych, loterii pieniężnych, gry telebingo oraz gier na automatach poza kasynem gry (w salonach gier) stanowi monopol Państwa (art. 5 GHU), wykonywany przez Prezesa Rady Ministrów, który tworzy w tym celu jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Monopolem państwa jest objęte także urządzanie gier hazardowych przez sieć Internet, z wyjątkiem zakładów wzajemnych i loterii promocyjnych. Z kolei ustawa dokładnie określa, jakie podmioty i przy spełnieniu jakich warunków mogą prowadzić działalność w zakresie innych gier hazardowych.

Wymagane jest uzyskanie koncesji na prowadzenie kasyna gry (gdzie urządza się gry cylindryczne, gry w karty, gry w kości oraz gry na automatach) – udziela jej minister właściwy do spraw finansów publicznych (art. 32 GHU). Zezwolenie tego ministra jest potrzebne do prowadzenia salonu gry bingo pieniężne, do urządzania zakładów wzajemnych. Udzielanie zezwoleń na loterie fantowe, loterie audiotekstowe, gry bingo fantowe, loterie promocyjne należy do kompetencji właściwych dyrektorów izb administracji skarbowej (art. 32 GHU).

Ze względu na określony w ustawie o grach hazardowych system organizowania tych gier, należą one do wyróżnionej w art. 413 § 2 KC, wspomnianej na wstępie, kategorii gier i zakładów prowadzonych na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego, z którą wiążą się najdalej idące skutki prawne.

Skutki prawne

Gry i zakłady prowadzone na podstawie zezwolenia

Roszczenia wynikające z tych gier (zakładów) korzystają z pełnej ochrony sądowej, a ich reżim prawny określają nie tylko przepisy Kodeksu cywilnego, ale i reglamentacja szczególna, zawarta w ustawie o grach hazardowych. Dla ustalenia sytuacji prawnej uczestników gier hazardowych istotne znaczenie mają także regulaminy opracowywane przez prowadzących działalność w tym zakresie. Podlegają one zatwierdzeniu przez organ udzielający koncesji lub zezwolenia (bliżej art. 60 GHU). Podmiot urządzający gry hazardowe jest obowiązany zapewnić ich uczestnikom możliwość zapoznania się z regulaminem (art. 61 ust. 4 GHU).

Jak wynika z art. 61 ust. 1–3 GHU, ustawa pozostawia regulaminom ukształtowanie wielu elementów treści stosunku zobowiązaniowego gry lub zakładu. W regulaminie określa się m.in. zasady prowadzenia gry (zakładu), prawa i obowiązki uczestników, tryb i terminy zgłaszania i rozpatrywania roszczeń (postępowanie reklamacyjne).

Zgodnie z art. 21 GHU, roszczenia związane z udziałem w grze hazardowej przedawniają się z upływem sześciu miesięcy od dnia wymagalności. Z uwagi na ustalany w regulaminach tryb rozpatrywania tych roszczeń, bieg przedawnienia ulega zawieszeniu na okres od dnia wniesienia reklamacji do dnia udzielenia odpowiedzi na reklamację.

Podstawowe znaczenie dla uzyskania wygranej w grze hazardowej ma przedstawienie dowodu uczestnictwa w grze, np. losu. Wypłata wygranej (wydanie wygranej rzeczowej) następuje do rąk okaziciela stosownego dowodu udziału w grze lub za zwrotem tego dowodu, w zasadzie bez badania uprawnień do wygranej (art. 19 ust. 1 i 3 GHU). W razie utraty lub zniszczenia losu albo innego dowodu udziału w grze wystawionego imiennie albo na okaziciela, uczestnikowi gry hazardowej nie przysługują żadne roszczenia o wygraną (art. 19 ust. 5 GHU). Tak określone przesłanki realizacji wygranej mogą przemawiać za zaliczeniem losów (innych dowodów udziału w grze) do papierów wartościowych. Kwalifikacja ta nie jest jednak oczywista, inne zasady realizacji wygranej może bowiem ustalić regulamin gry. Jego postanowienia mają więc decydujące znaczenie dla określenia charakteru losu (innego dowodu udziału w grze), jako papieru wartościowego bądź znaku legitymacyjnego.

Z kolei wygrana nie będzie wypłacona (wydana), gdy nie można stwierdzić autentyczności lub ustalić numeru przedstawionego dowodu udziału w grze (art. 19 ust. 4 GHU). W razie wątpliwości co do uprawnień okaziciela do rozporządzania losem (innym dowodem udziału w grze), urządzający grę hazardową może wstrzymać wypłatę (wydanie) wygranej na okres nieprzekracząjący 30 dni.

Zapewnieniu prawidłowego przebiegu gier, jak i dowodów na wypadek wątpliwości, służą odpowiednie urządzenia techniczne wymagane do prowadzenia działalności w zakresie gier hazardowych.

Gry i zakłady zakazane

Tego rodzaju gry i zakłady nie wywierają między ich uczestnikami żadnych skutków prawnych. Umowa przez nich zawarta jest nieważna. Nie przysługuje wówczas roszczenie o wygraną, a jeżeli świadczenie z gry (zakładu) zostało spełnione, podlega zwrotowi jako nienależne (art. 413 w zw. z art. 410 § 2 KC).

Przykład: Gry i zakłady urządzane lub prowadzone z naruszeniem przepisów ustawy o grach hazardowych.

W razie dochodzenia zwrotu świadczenia z tytułu gier lub zakładów zakazanych może ono jednak – z mocy orzeczenia sądu – ulec przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa (art. 412 KC). Sankcja ta odnosi się do świadczeń spełnionych świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.

Inne gry i zakłady

Gry i zakłady nienależące do kategorii wyżej przedstawionych, to znaczy niezakazane i niewymagające zezwolenia organu państwowego (np. brydż), wywołują skutki prawne w ograniczonym tylko zakresie. Kodeks cywilny nie zapewnia roszczeniom wynikającym z takich gier i zakładów możliwości przymusowej realizacji (art. 413 § 2 a contrario), stanowi natomiast, że w razie spełnienia świadczenia z gry (zakładu), nie można żądać jego zwrotu (art. 413 § 1).

Świadczenie jest zatem uważane za należne, mające uzasadnienie w zobowiązaniu w znaczeniu prawnym. Z uwagi jednak na niezaskarżalność (określoną normą o charakterze ius cogens[1]), zobowiązania z gry i zakładu są zobowiązaniami niezupełnymi (naturalnymi).

Spełnienie świadczenia nie wyłącza żądania zwrotu w przypadku gier lub zakładów nierzetelnych. W szczególności, naruszenie umownie ustalonych zasad gry powoduje, że korzyść w postaci wygranej nie może być uznana za należną wygrywającemu.

^[1] Zob. E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 152; por. K. Mularski, [w:] Gutowski, Komentarz KC, t. I, s. 1570.

Źródło: prof. dr hab. J. Panowicz-Lipska, prof. dr hab. Z. Radwański †, Zobowiązania – część szczegółowa