UPP w Polsce – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
O studenckich lub uniwersyteckich poradniach prawnych czy też klinikach prawa słyszał prawie każdy student wydziału prawa i administracji w Polsce. Są one bowiem obecne od ponad 18 lat w strukturach uniwersyteckich. Wielu studentów aktywnie uczestniczy w promowaniu klinicznego nauczania prawa, stając się członkami poradni prawnych. Członkostwo w poradni pozwala na realizację dwóch głównych celów, będących podstawą tej idei nauczania prawa, jakimi są edukacja oraz pomoc prawna osobom niezamożnym. Wskazane założenia są realizowane przede wszystkim poprzez różnego rodzaju spotkania, szkolenia i warsztaty, jak również udzielanie porad prawnych osobom, które zgłoszą się do poradni i spełnią określone przez daną poradnię warunki otrzymania porady.
Wprowadzenie
Aktualnie w ramach uniwersyteckich poradni prawnych studentów kształci rocznie 282 pracowników naukowo-dydaktycznych uniwersytetów i prawników praktyków w 26 poradniach prawnych w Polsce1. Dzięki współpracy z nimi w roku akademickim 2013/2014 2026 studentów udzieliło 11 181 porad prawnych osobom niezamożnym, które nie miały środków finansowych na otrzymanie płatnej, profesjonalnej porady prawnej2. Zaprezentowane statystyki świadczą o tym, że w chwili obecnej poradnie prawne na stałe wpisały się w struktury uniwersyteckie oraz w struktury pomocy prawnej istniejące w lokalnej społeczności. Początki klinicznego nauczania prawa w Polsce były jednak trudne. Celem niniejszego artykułu jest ogólne (ze względu na jego ramy objętościowe) przedstawienie procesu kształtowania klinicznego nauczania prawa w Polsce poprzez rozwój studenckich poradni prawnych. Ponadto założeniem jest przybliżenie wybranych elementów pracy w poradniach prawnych, które czynią z niej cenne i warte do zdobycia doświadczenie, oraz subiektywne (autorskie) wskazanie możliwości dalszych dróg rozwoju klinicznego nauczania prawa w Polsce.
Przeszłość UPP w Polsce
Pierwsze uniwersyteckie poradnie prawne pojawiły się w Polsce pod koniec lat 90. XX w. na uniwersytetach Jagiellońskim, Warszawskim i w Białymstoku, m.in. dzięki inicjatywie podjętej przez Europejskie Stowarzyszenie Studentów Prawa (ELSA, z ang. European Law Students Association), które w 1998 r. zorganizowało pierwszą ogólnopolską konferencję poświęconą klinicznemu nauczaniu prawa3. Pomysł na założenie, organizację i funkcjonowanie polskich poradni prawnych powstał w oparciu o amerykańskie uniwersyteckie kliniki prawa (z ang. legal clinics), które z kolei zostały zbudowane na bazie idei poradni medycznych. W takich poradniach studenci medycyny pod nadzorem profesorów zdobywali cenne umiejętności praktyczne i stosowali nabytą podczas studiów wiedzę teoretyczną w praktyce, przekuwając ją na doświadczenie. Pacjenci zaś otrzymywali profesjonalne bezpłatne świadczenia medyczne. Założenie, które sprawdziło się w przypadku studentów medycyny, okazało się ważne i konieczne do wprowadzenia także wśród amerykańskich, a później polskich studentów prawa4.
Oni również poza wiedzą teoretyczną potrzebowali zdobyć umiejętności praktyczne, które pozwoliłyby na sprawdzenie i zweryfikowanie wyuczonej teorii w praktyce, jeszcze przed podjęciem decyzji o wyborze dalszej profesjonalnej drogi życiowej5. Jednocześnie lokalna społeczność, zwłaszcza ta niezamożna, otrzymała szansę uzyskania bezpłatnych, profesjonalnych porad prawnych, co przy braku istnienia poradni prawnych byłoby niemożliwe właśnie ze względu na sytuację finansową. Ponadto praca z drugim człowiekiem, zwłaszcza potrzebującym, pozwalała studentom prawa na kształtowanie świadomości traktowania zawodu prawniczego jako służby publicznej, zwiększała ich wrażliwość społeczną i pozwalała na lepsze rozumienie potrzeb określonych grup społecznych. Połączenie praktycznego nauczania prawa z misją społeczną (a więc wykształcenie modelu klinicznego nauczania prawa) wypełniło w dużej części lukę, która istniała pomiędzy uniwersyteckim, teoretycznym nauczaniem prawa a profesjonalnymi oczekiwaniami prawników praktyków zatrudniających lub kształcących dalej – w realiach polskich na aplikacjach prawniczych – absolwentów wydziałów prawa. Sprawiło to, że uniwersyteckie poradnie prawne stały się popularne nie tylko w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, ale na całym świecie – także w Polsce6. Od końca lat 90. XX w., a więc powołania pierwszych, wspomnianych już polskich uniwersyteckich poradni prawnych, minęło ponad 18 lat. W tym czasie powstało kilkadziesiąt nowych punktów poradniczych, które funkcjonują na wszystkich wydziałach prawa uniwersytetów publicznych oraz kilku uniwersytetach niepublicznych i w ramach organizacji pozarządowych7.
Stawiam jednak tezę, że rozwój uniwersyteckich poradni prawnych w Polsce nie przebiegałby tak sprawnie lub też nie byłby możliwy w ogóle, gdyby nie Fundacja Uniwersyteckich Poradni Prawnych (dalej jako FUPP). Została ona powołana do życia w 2002 r. (od 2005 r. ma status organizacji pożytku publicznego) w celu koordynacji i wspierania programu prac sieci uniwersyteckich poradni prawnych w Polsce. Zgodnie ze statutem głównymi celami FUPP są: wspieranie finansowe działalności poradni i innych programów praktycznej edukacji prawniczej, opracowywanie oraz wdrażanie standardów działalności poradni8. Fundacja realizuje zaś swoje cele m.in. przez pozyskiwanie środków finansowych i przekazywanie ich poradniom oraz innym podmiotom, które wspiera finansowo.
Już tylko wymienione cele i sposoby ich realizacji poparte liczbami odnoszącymi się do środków finansowych przekazanych uniwersyteckim poradniom prawnym od momentu powstania FUPP do chwili obecnej, w wysokości ok. 590 000 zł, oraz wartości przekazanych środków rzeczowych rzędu ok. 1 830 000 zł świadczą o przewodniej roli Fundacji w kształtowaniu klinicznego nauczania prawa w Polsce oraz pomocy w powstawaniu i rozwoju już istniejącej sieci uniwersyteckich poradni prawnych9. Jeżeli dodatkowo odnotuje się fakt, że FUPP wypracowała i wdrożyła w 19 z 26 poradni prawnych jednolite standardy ich działalności, rokrocznie organizuje dwie ogólnopolskie konferencje poświęcone klinicznemu nauczaniu prawa, które gromadzą przedstawicieli wszystkich poradni prawnych w Polsce (do tej pory FUPP zorganizowała 23 konferencje), wydała serię kilkunastu podręczników metodologicznych oraz tych poświęconych praktycznym aspektom nauczania prawa, w tym pierwszy w regionie podręcznik metodologiczny dotyczący studenckich poradni prawnych, który został już przetłumaczony na język angielski oraz język chiński, od kilkunastu lat gromadzi dane statystyczne dotyczące uniwersyteckich poradni prawnych, aktywnie włącza się w budowanie silnego ruchu klinicznego w Europie Środkowo-Wschodniej i w krajach transformacji ustrojowej, np. na Ukrainie i Białorusi, w Uzbekistanie, Chinach, Rosji, Serbii czy Gruzji, m.in. poprzez organizację wizyt studyjnych, prowadzenie szkoleń i warsztatów, oraz czynnie uczestniczy w budowaniu systemu poradnictwa prawnego i obywatelskiego w Polsce10, to wskazane informacje są dowodem przemawiającym za poparciem postawionej tezy o kluczowej roli, jaką Fundacja Uniwersyteckich Poradni Prawnych odegrała w tworzeniu i rozwijaniu polskich klinik prawa. Wydaje się, że w chwili obecnej zasadniczymi celami FUPP są: wprowadzenie jednolitych standardów działania i utrzymanie odpowiednio wysokiego poziomu funkcjonowania klinicznego nauczania prawa we wszystkich uniwersyteckich poradniach prawnych, jak również doprowadzenie do sytuacji samofinansowania się klinik prawa w Polsce.
Uniwersyteckie poradnie prawne a teraźniejszość
Sieć uniwersyteckich poradni prawnych charakteryzuje się dość dużą jednolitością, zwłaszcza w odniesieniu do wspomnianych standardów11 prowadzenia działalności wypracowanych przez FUPP. Różni się najczęściej pozycją prawną w strukturze uniwersyteckiej (zasadniczo poradnie są kołami studenckimi lub pracowniami, rzadziej zaś zakładami lub katedrami czy też powiązanymi z uniwersytetem fundacjami lub stowarzyszeniami) oraz organizacją (m.in. sposobem prowadzenia sekretariatu, systemem przyjmowania i przydzielania spraw do rozwiązania określonemu studentowi lub grupie studentów).
Warto jednak przedstawić przynajmniej w ogólnym zarysie to, co przez 18 lat funkcjonowania poradni udało się, co do zasady, ujednolicić i co czyni pracę w poradni tak atrakcyjnym i cennym doświadczeniem, które należy zdobyć. Przede wszystkim trzeba wskazać, że uniwersyteckie poradnie prawne poza sekretariatem, którego głównym zadaniem jest przyjmowanie klientów i spisywanie ich spraw, segregacja i przydzielanie spraw poszczególnym studentom, a także praca administracyjno-biurowa czy pomoc w pracy organów poradni prawnej12, dzielą się na sekcje. Sekcje w poradniach odpowiadają najczęściej poszczególnym gałęziom prawa, jak prawo cywilne, prawo karne, prawo pracy czy prawo administracyjne, chociaż coraz częściej w klinikach prawa tworzone są sekcje tematyczne, odpowiadające wąskiej problematyce występującej w obrębie danej gałęzi prawa (np. sekcja prawa medycznego, sekcja ds. osób osadzonych czy sekcja ds. redukcji szkód, funkcjonujące w Klinice Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, lub sekcja mediacji i sekcja ds. ochrony środowiska, działające w Studenckiej Poradni Prawnej – Pracowni Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku). Usystematyzowanie struktury organizacyjnej poradni prawnych i precyzyjny podział na sekretariat (praca administracyjna) oraz sekcje wyodrębnione ze względu na wspólną problematykę (praca merytoryczna) jest atrakcyjny z punktu widzenia studenta, który może – pracując w sekcji (nie zaś w sekretariacie) – sprawdzać nabytą w trakcie studiów wiedzę teoretyczną w praktyce, realizując jednocześnie społeczną misję klinicznego nauczania prawa. Co więcej, podział sekcji ze względu na problematykę pozwala studentowi na wybór tej, która jest najbliższa jego zainteresowaniom i w której sprawdzi oraz ugruntuje wcześniej nabytą wiedzę teoretyczną lub w której chciałby zdobywać doświadczenie praktyczne.
Z perspektywy studenta istotnym elementem, który podnosi atrakcyjność pracy w poradni, jest także forma współpracy z innymi osobami. Co do zasady bowiem student uniwersyteckiej poradni prawnej pracuje z klientem, opiekunem oraz członkami swojej sekcji. Praca z klientem jest najtrudniejszym elementem realizacji zadań klinicznego nauczania prawa. Student nabywa w trakcie bezpośrednich spotkań z osobą zainteresowaną otrzymaniem porady prawnej m.in.: umiejętności aktywnego słuchania, rozumienia i analizy problemu czy uzyskiwania i przetwarzania zdobytych informacji, nierzadko ćwiczy również asertywność. Praca z człowiekiem potrzebującym, skupionym na swoim problemie i patrzącym na niego bardzo subiektywnie, czasami wręcz emocjonalnie, pomaga także w pogłębianiu wspomnianej już wcześniej wrażliwości społecznej, uczy cierpliwości, opanowania czy wreszcie wpływa na poprawę sposobu komunikowania treści. Praca w poradni prawnej już w trakcie studiów pozwala na kontakt z „żywym człowiekiem” i jego prawdziwym problemem. Daje jedyną szansę na wykorzystanie posiadanej wiedzy lub zdobycie nowej w celu rozwiązania prawdziwego (nie kazusowego czy książkowego) problemu, a tym samym udzielenia konkretnej, realnej pomocy i wzięcia odpowiedzialności za przedstawione rozwiązanie.
Kolejnym atutem pracy w poradni jest praca z opiekunem. Zasadniczo sekcje w poradniach prawnych składają się z kliku czy kilkunastu studentów, nad którymi opiekę sprawuje jeden, rzadziej dwóch opiekunów naukowych13. Praca z opiekunem polega najczęściej na cotygodniowej pracy w ramach sekcji, gdzie w małej grupie (inaczej niż podczas ćwiczeń lub wykładów) omawiane są konkretne sprawy i analizowane jest ich rozwiązanie lub też prowadzone są dyskusje na określone tematy. Dzięki małej liczebności sekcji opiekun naukowy i student mają szansę na efektywną pracę nad opinią czy określonym zagadnieniem. Student ma szansę na szybsze poprawienie swoich niedociągnięć, nabycie nowych umiejętności, a w związku z tym na wypracowanie odpowiedniego warsztatu pracy prawnika. Opiekun w trakcie cotygodniowych spotkań poświęca bowiem więcej czasu każdemu studentowi swojej sekcji niż w przypadku ćwiczeń lub wykładów, szybciej zauważa też trudności, jakie ma konkretny student. Dzięki temu sprawuje w zasadzie indywidualną opiekę nad każdym studentem w sekcji, pracując z nim nad poprawieniem jego słabości lub też pomagając wyćwiczyć konkretne umiejętności albo usystematyzować i pogłębić wiedzę z danej dziedziny. Poza pracą w małej grupie, która ma wpływ na jakość opinii, ze względu na wspólne dyskusje i wymianę doświadczeń oraz wiedzy, student pracuje z opiekunem na spotkaniach indywidualnych lub też na spotkaniach w mniejszych podgrupach lub w parach w danej sekcji. Praca indywidualna z opiekunem, praca w parze lub mniejszej podgrupie z kolegami i koleżankami, podobnie jak praca na forum sekcji, wzmacnia i rozwija w studencie umiejętności prawnicze oraz uczy pracy zespołowej. Stanowi też możliwość do kompleksowej analizy tematu poprzez zadawanie pytań, szukanie odpowiedzi na konkretne pytanie i weryfikację znalezionych informacji z wiedzą i doświadczeniem opiekuna lub kolegi z sekcji.
Warto podkreślić, że poradnie prawne poza cotygodniowymi spotkaniami sekcji organizują również szkolenia (np. psychologiczne, pracy z klientem, etyczne), warsztaty, seminaria z zaproszonymi gośćmi dla wszystkich członków określonej poradni, stale podnosząc jakość klinicznej edukacji. Poradnie, współpracując z FUPP, zapewniają też możliwość rozwoju naukowego poprzez szansę uczestniczenia dwa razy w roku w ogólnopolskich konferencjach uniwersyteckich poradni prawnych lub publikację artykułów naukowych w ogólnopolskim czasopiśmie poświęconym klinicznemu nauczaniu prawa pt. „Klinika”. Stwarzają zatem obiecującą perspektywę dla studentów, którzy poważnie myślą o karierze naukowej.
Przyszłość uniwersyteckich poradni prawnych
W oparciu o statystyki należy wskazać, że ogólna liczba spraw przyjmowanych przez wszystkie studenckie poradnie prawne z roku na rok rośnie. W roku akademickim 2013/2014 ogólna liczba spraw przyjętych przez poradnie wzrosła o 0,5% w stosunku do roku akademickiego 2012/201314. Zwiększa się również liczba studentów i opiekunów naukowych działających w ramach klinik prawa (liczba studentów w roku akademickim 2013/2014 wzrosła o 3%, w stosunku do poprzedniego roku akademickiego, zaś liczba opiekunów wzrosła o 10%)15. Nie tylko liczby, ale również stale rosnące zapotrzebowanie klientów16 na porady studenckiej poradni prawnej oznaczają rosnącą potrzebę zarówno środowiska akademickiego, jak i społeczności lokalnej rozbudowywania studenckich poradni prawnych. Powinno ono jednak polegać nie tylko na tworzeniu nowych punktów poradniczych, ale także na wprowadzeniu zmian organizacyjno-prawnych mających na celu umacnianie już istniejących poradni prawnych w strukturach uniwersyteckich oraz stałym podnoszeniu jakości udzielanych porad, a w związku z tym poziomu edukacji. Pierwszym zadaniem, które powinno zostać zrealizowane przez poradnie prawne w niedalekiej przyszłości, jest zatem umocnienie swojej pozycji na uniwersytetach oraz klinicznego nauczania prawa w ramach edukacji prawniczej, a w związku z tym położenie nacisku na jakość edukacji i świadczonych porad. Ze wskazanym celem łączy się kolejne, nieco trudniejsze wyzwanie, które powinny realizować przede wszystkim poradnie sprawnie funkcjonujące i już posiadające silną pozycję na uniwersytecie. Jest nim budowa „warstwy naukowej”, opartej o uniwersyteckie poradnie prawne i ideę klinicznego nauczania prawa. Poprzez warstwę naukową należy rozumieć przede wszystkim kadrę naukową zajmującą się prowadzeniem pogłębionych badań nad różnymi aspektami klinicznego nauczania prawa, tak jak ma to miejsce w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Polskie uniwersyteckie poradnie prawne, oceniane na świecie jako bardzo silna i dobrze zorganizowana struktura, będąca przykładem dla wielu innych krajów w kontekście rozwoju klinicznego nauczania prawa, mogłyby nawet dać podstawę do wykształcenia w przyszłości odrębnej dyscypliny nauk prawnych. Można ostrożnie stwierdzić, że ten etap ewolucji klinicznego nauczania prawa, podobnie jak poprzedni, już się rozpoczął i powinien być kontynuowany. Przykładem jest chociażby klinika Ppa funkcjonująca na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, gdzie zajęcia zostały włączone do programu studiów prawniczych, a opiekunowie poradni skupieni w katedrze prof. dr hab. Małgorzaty Królpracują naukowo nad zagadnieniami klinicznymi17. Rezultatem tych prac jest m.in. pierwsza rozprawa doktorska poświęcona klinicznemu nauczaniu prawa pt. „Nauczanie kliniczne w świetle założeń Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego”, autorstwa Magdaleny Klauze, jednej z wieloletnich opiekunek w Klinice Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego18.
Po 18 latach istnienia uniwersyteckie poradnie prawne zdobyły uznanie lokalnych społeczności oraz środowiska akademickiego i prawniczego. Warto zatem rozpocząć kolejny etap rozwoju klinicznego nauczania prawa w Polsce, jakim jest umocnienie i rozbudowa sieci poradni prawnych, wzmocnienie jakości edukacji oraz udzielanych porad i stworzenie „warstwy naukowej”. To, czy wskazane, a możliwe cele dalszego rozwoju uniwersyteckich poradni prawnych rzeczywiście zostaną zrealizowane, zależy nie tylko od zaangażowania obecnych członków i opiekunów klinik prawa, dalszej życzliwości władz uniwersyteckich oraz wsparcia środowiska prawniczego i lokalnego, ale przede wszystkim od czytelników niniejszego artykułu, którzy świadomi misji uniwersyteckich poradni prawnych zechcą zaangażować się z nowymi siłami w rozwój klinicznego nauczania prawa w Polsce.
dr Marta Janina Skrodzka
Adiunkt w Katedrze Prawa Cywilnego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku oraz Koordynator Studenckiej Poradni Prawnej – Pracowni Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Jest także opiekunem Sekcji Mediacji we wskazanej Studenckiej Poradni Prawnej. Od wielu lat współpracuje z Fundacją Uniwersyteckich Poradni Prawnych, pełniąc również funkcję redaktor naczelnej ogólnopolskiego czasopisma naukowego „Klinika”.
Legal clinics in Poland – their past, nowadays and future
Sumary:
Almost every student of law in Poland heard about legal clinics. Indeed legal clinics are present for more than 18 years in structures of the university. Many students have been actively involved in promoting clinical legal education, becoming members of legal clinics. Membership in the clinic allows the implementation of two fundamental goals underlying the idea of ??clinical legal education, which are: education and legal assistance to people who are underrepresented. Those assumptions are realized primarily through various meetings, trainings and workshops, as well as by providing legal advice to people who report to the clinic and meet the requirements set by the relevant conditions for obtaining clinical advice. Currently, 282 academic professors and practitioners educate 2026 clinical students in 26 legal clinics in Poland. Their cooperation granted 11 181 legal advice during last academic year (2013/2014). The presented statistics testify to the fact that nowadays legal clinics have permanently etched into the structure of the university and legal support structures that exist in the local community. But the origins of Polish clinical legal education were not easy ones. The purpose of this article is a general (due to its frame) presentation of the process of shaping clinical legal education in Poland through the development of legal clinics. Moreover, the premise is to acquaint the reader with some key elements of legal clinics that make the work there so valuable and worth to gain experience; and subjective indication of the possibility of further ways to develop clinical legal education in Poland.
Keywords: legal clinics, clinical legal education, legal education, university, legal skills and knowledge
Słowa kluczowe: poradnie prawne, kliniczne nauczanie prawa, edukacja prawnicza, uniwersytet, wiedza i umiejętności prawnicze
1 Zob.: Roczne sprawozdanie z działalności poradni prawnych w roku akademickim 2013/2014, dostępne na stronie internetowej Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych, pod adresem: www.fupp.org.pl (19.8.2015 r.).
2 Ibidem.
3 A. Sitkowska, A.D. Śledziewski, Studencka Poradnia Prawna – Pracownia Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku a funkcjonowanie jej sekretariatu, Klinika 10(14)/2011, s. 5.
4 O konieczności reformy amerykańskiego systemu nauczania prawa pisał w 1992 r. Robert MacCrate (tzw. Raport MacCrate’a), proponując amerykańskim uczelniom wyższym zmianę systemu edukacji polegającą, ogólnie rzecz ujmując, nie tylko na wyposażeniu przyszłego absolwenta prawa w wiedzę teoretyczną, ale także w określone umiejętności prawnicze, konieczne do profesjonalnego wykonywania zawodu prawnika. Jednym z modeli nauczania, które pozwalają na zdobycie wiedzy teoretycznej i sprawdzenie jej w praktyce, a w związku z tym również na nabycie określonym umiejętności, jest model klinicznego nauczania prawa (szerzej na ten temat zob.: American Bar Association Section on Legal Education and Admissions to the BAR, Legal Education and Professional Development – an Educational Continuum, Report of the Task Force on Law Schools and the Profession: Narrowing the Gap, 1992).
5 Zob.: powołany wyżej Raport MacCrate’a.
6 Uniwersyteckie poradnie prawne funkcjonują w Ameryce Północnej i Południowej, na kontynencie afrykańskim, azjatyckim, australijskim oraz w Europie. Więcej informacji na ten temat zob.: poradnie prawne za granicą – informacje dostępne na stronie internetowej FUPP, pod adresem: www.fupp.org.pl (19.8.2015 r.).
7 Zgodnie z rocznym sprawozdaniem z działalności poradni prawnych w roku 2013/2014 w roku akademickim 2003/2004 w Polsce funkcjonowało 17 uniwersyteckich poradni prawnych w 14 miastach, rok później – 21 poradni w 15 miastach, zaś w kolejnym roku akademickim, tj. 2005/2006 – istniały 23 poradnie. Roczniki 2006/2007 oraz 2007/2008 to wzrost liczby poradni o jedną rocznie. Liczba 25 punktów poradniczych utrzymywała się niezmieniona aż do roku akademickiego 2013/2014, kiedy to powstała kolejna, 26. poradnia prawna w Polsce (źródło: Roczne sprawozdanie z działalności poradni prawnych w roku akademickim 2013/2014).
8 Szerzej na temat celów działalności Fundacji zob. m.in.: Statut Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych, dostępny na stronie internetowej FUPP, pod adresem: www.fupp.org.pl (19.8.2015 r.).
9 Dane za: Rocznym sprawozdaniem z działalności poradni prawnych w roku akademickim 2013/2014.
10 Powołane przykłady pochodzą z informacji zawartych na stronie internetowej FUPP, dostępnej pod adresem: www.fupp.org.pl (19.8.2015 r.), oraz informacji własnych autorki.
11 Aktualna lista standardów, które powinny spełniać uniwersyteckie poradnie prawne, dostępna jest na stronie internetowej FUPP, pod adresem: www.fupp.org.pl (19.8.2015 r.).
12 Przykładowo można wskazać, że w Studenckiej Poradni Prawnej – Pracowni Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku organami poradni są: koordynator, walne zgromadzenie członków, zarząd oraz prezydium Poradni. Statut dostępny jest na stronie internetowej Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku w zakładce „poradnia prawna”, pod adresem: www.prawo.uwb.edu.pl (19.8.2015 r.).
13 Zgodnie z danymi umieszczonymi w Rocznym sprawozdaniu z działalności poradni prawnych w roku akademickim 2013/2014 we wskazanym roku akademickim 2013/2014 jeden opiekun pracował z siedmioma studentami, a każdy student rozwiązał ok. sześciu spraw.
14 Dane za: Rocznym sprawozdaniem z działalności poradni prawnych w roku akademickim 2013/2014.
15 Ibidem.
16 Jak wskazuje doświadczenie własne autorki, wynikające z pracy w Studenckiej Poradni Prawnej – Pracowni Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, co roku poradnia prawna odmawia przyjęcia kilkudziesięciu, a nawet kilkuset (w zależności od roku) spraw ze względu na długi czas oczekiwania w kolejce na otrzymanie opinii prawnej lub też niemożność zaangażowania studentów w kolejną sprawę.
17 Informacje pochodzą ze strony internetowej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, z części poświęconej klinice prawa, dostępnej pod adresem: wpia.uni.lodz.pl/klinika(19.8.2015 r.).
18 Informacja pochodzi ze strony internetowej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, dostępnej pod adresem: wpia.uni.lodz.pl/strefa-doktoranta/przewody-doktorskie/publiczne-obrony (19.8.2015 r.).