Aktualności

Wady oświadczeń woli

Pojęcie i rodzaje wad oświadczenia woli

Wady oświadczenia woli stanowią określone przez ustawodawcę nieprawidłowości związane z podejmowaniem lub wyrażaniem oświadczenia woli. Mają charakter normatywny w tym sensie, że przesłanki wystąpienia danego rodzaju wady są ściśle sprecyzowane w przepisach prawa cywilnego. Za wadę oświadczenia woli nie może zatem zostać uznana każda pojawiająca się przy składaniu oświadczenia nieprawidłowość, ale tylko taka, która spełnia ustawowo wskazane przesłanki. Regulacja zawarta w przepisach art. 82–88 KC daje podstawę do wyróżnienia pięciu rodzajów wad oświadczeń woli. Należy do nich: brak świadomości lub swobody składającego oświadczenie woli (art. 82 KC), pozorność (art. 83 KC), błąd (art. 84 KC), podstęp (art. 86 KC) oraz groźba (art. 87 KC). Przepisy regulujące wady oświadczenia woli mają charakter bezwzględnie obowiązujący i nie mogą być zmieniane ani uchylane w drodze umowy zawartej przez strony. Pewne odmienności związane z unormowaniem wad oświadczeń woli mogą wynikać jedynie z przepisów szczególnych, w stosunku do konkretnych rodzajów czynności prawnych (zob. np. przesłanki unieważnienia: testamentu – art. 945 KC, małżeństwa – art. 151 KRO).

Złożenie wadliwego oświadczenia woli powoduje wadliwość czynności prawnej. W zależności od rodzaju wady, skutki te mogą polegać albo na nieważności czynności prawnej – jak przy braku świadomości lub swobody oraz przy pozorności, albo na wzruszalności czynności prawnej – jak w wypadku błędu, podstępu i groźby. Sankcje związane z wadą oświadczenia woli wskazują na funkcję ochronną przepisów regulujących wady, realizowaną w stosunku do osób składających wadliwe oświadczenia woli. Trzeba jednak dodać, że ustawodawca stara się zachować pewną równowagę w zabezpieczeniu interesów obu stron czynności prawnej, przewidując także ochronę dobrej wiary osób, do których wadliwe oświadczenie woli zostało skierowane.

Reklama

Brak świadomości lub swobody

Brak świadomości lub swobody przy złożeniu oświadczenia woli odnosi się do zaburzonego stanu psychiki osoby dokonującej czynności prawnej, który – jak wcześniej zauważono – skutkuje sankcją nieważności czynności prawnej. Brak świadomości należy rozumieć jako niemożność zrozumienia przez osobę składającą oświadczenie woli znaczenia i treści podejmowanej przez nią decyzji (np. osoba znajdująca się w stanie całkowitego upojenia alkoholowego składa swój podpis, nie zdając sobie sprawy z tego, że podpisuje umowę sprzedaży swojego samochodu). Z kolei brak swobody przy powzięciu decyzji i wyrażeniu woli polega na takim stanie psychiki osoby składającej oświadczenie woli, który wyłącza możliwość dokonania przez nią wolnego wyboru odnośnie do podejmowanej czynności prawnej (np. narkoman, znajdujący się na „głodzie” narkotykowym, sprzedaje drogocenne pamiątki rodzinne).

Zgodnie z regulacją art. 82 KC przyczyny braku świadomości lub swobody przy powzięciu i wyrażeniu woli są obojętne. Ustawodawca jedynie przykładowo zalicza do nich chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub inne, chociażby przemijające, zaburzenia czynności psychicznych. Istotne natomiast jest to, aby przyczyna ta całkowicie eliminowała świadome lub swobodne złożenie oświadczenia woli. Dla uznania tej wady oświadczenia woli nie wystarczy zatem stan, w którym osoba dokonująca czynności prawnej ma jedynie ograniczoną świadomość lub swobodę w podjęciu decyzji i wyrażeniu woli.

Te same przyczyny, które skutkują wyłączeniem świadomości lub swobody przy składaniu oświadczeń woli, mogą również stanowić podstawę do wydania przez sąd orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu (zob. art. 13 par. 1 KC). Jednak czynności prawne osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej są zawsze bezwzględnie nieważne, niezależnie od tego, czy ustała przyczyna ubezwłasnowolnienia (np. sąd orzeka o ubezwłasnowolnieniu osoby z powodu choroby psychicznej, która następnie zostaje całkowicie wyleczona – do czasu uchylenia przez sąd orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu czynności prawne takiej osoby są dotknięte sankcją nieważności, mimo że jej choroba ustała). Z kolei dla ustalenia, czy oświadczenie woli zostało złożone w okolicznościach wskazujących na brak świadomości lub swobody, konieczne jest zbadanie stanu psychicznego danej osoby w chwili składania przez nią oświadczenia woli. Oznacza to, że nawet osoba chora psychicznie, o ile oczywiście nie jest ubezwłasnowolniona, może złożyć skuteczne oświadczenie woli, jeżeli w chwili, w której do tego doszło, choroba cofnęła się na tyle, że dawała jej przebłysk świadomości (lucidum in- tervallum; por. wyr. SN z 20.4.2017 r., II CSK 435/16, Legalis).

Pozorność

Pozorność oświadczenia woli zachodzi w wypadku, w którym jedna strona składa drugiej stronie za jej zgodą oświadczenie woli, bez rzeczywistego zamiaru wywołania skutku prawnego (np. dłużnik w celu uniknięcia egzekucji przenosi na inną osobę własność kilku składników swojego majątku, przy czym w rzeczywistości strony umawiają się, że umowa ta nie wywoła żadnych skutków prawnych) lub z zamiarem wywołania innego skutku, niż jest ujawniony w treści tego oświadczenia (np. zawarta jest umowa darowizny, ale strony rzeczywiście dokonują umowy sprzedaży). Wadę tę tworzą zatem trzy konieczne przesłanki:

  1. osoba symuluje złożenie oświadczenia woli, które w istocie wcale nie zmierza do wywołania skutków prawnych w nim określonych. Jeżeli w ramach pozornej czynności prawnej strony zamierzają osiągnąć inny skutek prawny niż ujawniony, wówczas chodzi o tzw. pozorność kwalifikowaną, a czynność ukrytą pod czynnością pozorną określa się mianem czynności dyssymulowanej;
  2. oświadczenie to musi zostać złożone drugiej stronie, co oznacza, że nie mogą być pozorne jednostronne oświadczenia woli, które nie mają adresata, np. testament;
  3. adresat oświadczenia woli godzi się na dokonanie czynności prawnej dla pozoru.

Zgodnie z art. 83 § 1 KC, pozorne oświadczenie woli jest zawsze nie- ważne, natomiast ważność czynności ukrytej (dyssymulowanej) określa się według właściwości tej czynności.

Ustawodawca przewiduje ochronę osób trzecich, niebędących stronami pozornej czynności prawnej, które jednak na jej podstawie dokonały innej czynności prawnej o charakterze przysparzającym, wskutek czego nabyły prawo lub zostały zwolnione od obowiązku (art. 83 § 2 KC). Udzielenie owej ochrony jest uzależnione od tego, aby do nabycia prawa lub zwolnienia od obowiązku doszło na podstawie odpłatnej czynności prawnej oraz aby osoba trzecia pozostawała w dobrej wierze. W ten sposób wzgląd na jawność i bezpieczeństwo obrotu spowodowały, iż osoba dokonująca pozornej czynności prawnej jest obciążona ryzykiem poniesienia konsekwencji związanych z zatajeniem jej rzeczywistych skutków (np. osoba, która nabyła „pozornie” prawo własności nieruchomości, może następnie dokonać jego skutecznego zbycia na rzecz osoby trzeciej, wskutek czego dotychczasowy właściciel prawo to definitywnie traci).

KONFIGURATOR LEGALIS

Stwórz system informacji prawnej dopasowany do Twoich potrzeb. Wybierz komentarze C.H.Beck, bazę prawa i narzędzia dopasowane do specyfiki Twojej pracy i korzystaj od razu.
KUP ONLINE →

 

Błąd

Błąd jest określany jako mylne wyobrażenie o rzeczywistości osoby dokonującej czynności prawnej, przy czym – w świetle 84 KC – stanowi on wadę oświadczenia woli tylko wówczas, gdy:

  1. dotyczy treści czynności prawnej oraz
  2. jest istotny.

Przesłanki błędu prawnie doniosłego są zaostrzone, jeżeli oświadczenie woli jest składane innej osobie, a czynność prawna ma charakter odpłatny. W takim wypadku dla zaistnienia błędu wymagane jest dodatkowo, aby osoba ta błąd wywołała (nawet w sposób niezawiniony) albo o błędzie wiedziała lub mogła z łatwością błąd zauważyć.

Błąd będzie dotyczył treści czynności prawnej zarówno wtedy, gdy oso- ba składająca oświadczenie woli popełni pomyłkę, tj. ma mylne wyobrażenie o treści złożonego oświadczenia woli (np. w treści oferty zostanie wpisana cena 1000 zł zamiast zamierzonej ceny 100 zł, wskutek omyłkowego dodania jednego zera więcej), jak i wtedy, gdy dochodzi do błędu w ścisłym tego słowa znaczeniu, polegającego na tym, że osoba składająca oświadczenie woli myli się co do istniejącego stanu rzeczy (np. jest przekonana, że kupuje oryginalny obraz Picassa, a tymczasem nabywa kopię). Za błąd co do treści czynności prawnej uznawane jest również pozostawanie w mylnym przekonaniu co do statusu faktycznego lub prawnego partnera umowy (por. wyr. SN z 24.3.2017 r., I CSK 443/16, Legalis). Na podstawie art. 85 KC na równi z błędem traktowane jest zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania. Nie będzie natomiast stanowić błędu co do treści błąd leżący w sferze motywacyjnej osoby składającej oświadczenie woli – tzw. błąd co do pobudki (np. bibliofil kupuje nową – jak sądzi – książkę, ale po przyjściu do domu okazuje się, że ma już ten tytuł w swojej kolekcji).

Istotność błędu ocenia się przez zbadanie relacji pomiędzy mylnym wyobrażeniem o rzeczywistości, a procesem decyzyjnym osoby składającej oświadczenie woli. Zgodnie z art. 84 § 2 KC „można powołać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny)”. Wyróżnia się przy tym dwa kryteria istotności błędu: subiektywne, polegające na ocenie, czy gdyby osoba nie działała pod wpływem błędu, to nie złożyłaby oświadczenia woli tej treści, oraz obiektywne, niebiorące pod uwagę indywidualnych preferencji osoby składającej oświadczenie woli, ale odwołujące się do przypuszczalnego wyboru osoby rozsądnie oceniającej stan rzeczy (np. żadna rozsądnie myśląca osoba, wiedząc o tym, że kupuje kopię, a nie oryginał obrazu, nie zaoferowałaby za niego wygórowanej kwoty).

Jak wcześniej wskazano, wpływ adresata na kwalifikację prawną błędu ma znaczenie tylko przy odpłatnych czynnościach prawnych i może przejawiać się trojako: albo adresat wywoła błąd nawet bez swojej winy (np. sprzedawca w dobrej wierze zapewnia kupującego o tym, że towar posiada określone właściwości, których w istocie nie ma), albo adresat wie o błędzie (np. sprzedawca orientuje się, że kupujący omyłkowo wpisuje inną cenę od ustalonej) lub z łatwością mógł błąd zauważyć (w umowie najmu lokalu, który oferuje wynajmujący, jako adres lokalu została wpisana aleja Wilanowska zamiast ulicy Wilanowskiej, przy czym najemca był zainteresowany lokalizacją przy alei Wilanowskiej).

Błąd, w odróżnieniu od braku świadomości lub swobody oraz od pozorności, nie skutkuje bezwzględną nieważnością czynności prawnej, ale daje podstawę do jej unieważnienia z mocą wsteczną ex tunc, w drodze uchy- lenia się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu.

Podstęp

Podstęp bywa traktowany jako kwalifikowana postać błędu, choć wydaje się, że zaczyna dominować stanowisko uznające podstęp za odrębną postać wady oświadczenia woli. Niewątpliwie wspólnym elementem błędu i podstępu jest mylne wyobrażenie o rzeczywistości osoby składającej oświadczenie woli. Obie wady różnią się jednak okolicznościami powstania owego zafałszowanego obrazu rzeczywistości. W świetle art. 86 KC elementem konstytuującym podstęp jest naganne zachowanie się drugiej strony czynności prawnej, polegające na świadomym wprowadzeniu w błąd osoby składającej oświadczenie woli. Także podstępne działanie osoby trzeciej będzie traktowane na równi z podstępem drugiej strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim osoby składającej oświadczenie woli albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna (art. 86 par. 2 KC).

Fakt, iż do złożenia oświadczenia woli dochodzi w okolicznościach niedopuszczalnej ingerencji innej osoby w proces decyzyjny składającego oświadczenie woli, wpływa na liberalizację przesłanek uchylenia się od skutków tak złożonego oświadczenia. Ustawodawca nie wymaga w tym przypadku, ani aby błąd dotyczył treści czynności prawnej, ani też aby był to błąd istotny.

Groźba

Groźba polega na tym, że złożenie oświadczenia woli następuje w obawie przed zrealizowaniem niekorzystnych następstw natury osobistej lub majątkowej, jakie zostały zapowiedziane przez drugą stronę czynności prawnej lub osobę trzecią. Podobnie jak w przypadku podstępu, ma tu miejsce ingerencja innej osoby w proces decyzyjny składającego oświadczenie woli, z tą jednak różnicą, że nie  polega ona  na  wprowadzeniu w błąd, a na zastosowaniu przymusu psychicznego. Należy wyjaśnić, że przymus psychiczny przybiera postać wpływania na osobę, w celu nakłonienia jej do złożenia oświadczenia woli o oznaczonej treści. Stosowanie przymusu psychicznego nie wyłącza jednak swobody podjęcia decyzji i wyrażenia woli, a jedynie ją ogranicza. Osoba, wobec której wyrażana jest groźba, zachowuje możliwość podjęcia ostatecznej decyzji, i to niezależnie od tego, na ile drastyczne są stosowane środki „perswazji” (z tego powodu jako groźbę trzeba traktować również sytuacje z użyciem środków przymusu bezpośredniego, np. przystawienie broni do głowy osoby składającej oświadczenie woli). Cecha ta odróżnia przymus psychiczny od przymusu fizycznego, który – przypomnijmy – całkowicie wyklucza możliwość złożenia oświadczenia woli i który charakteryzuje się tym, że zachowanie osoby wyrażające jej oświadczenie woli nie jest sterowane przez tę osobę, ale przez kogoś innego (np. ktoś prowadzi rękę innej osoby, zmuszając ją w ten sposób do złożenia podpisu).

Zgodnie z  konstrukcją tej wady oświadczenia woli, przewidzianą  w art. 87 KC, wymagane jest, aby składający oświadczenie woli złożył je „pod wpływem” groźby, co oznacza, iż groźba musi stanowić decydującą przyczynę podjęcia decyzji o złożeniu oświadczenia.

Zapowiedź wystąpienia negatywnych konsekwencji może dotyczyć samego składającego oświadczenie woli lub jakiejkolwiek innej osoby. Ustawodawca wymaga przy tym, aby groźba była bezprawna i poważna.

Groźba jest bezprawna, jeżeli polega na zapowiedzi podjęcia działań sprzecznych z prawem lub z powszechnie obowiązującymi normami etycznymi. Może przy tym chodzić o zagrożenie zastosowania bezprawnego środka (np. pobicia lub zniszczenia mienia) lub środka wprawdzie zgodnego z prawem, ale nieprzewidzianego do wywierania nacisku na inne osoby w celu ich nakłonienia do złożenia oświadczenia woli (np. zapowiedź złożenia doniesienia o popełnieniu przestępstwa). Z kolei groźba poważna ma miejsce wówczas, gdy istnieje realne niebezpieczeństwo uzasadniające obawę jej zrealizowania.

Podobnie jak w przypadku błędu i podstępu, czynność prawna dokonana pod wpływem groźby może zostać unieważniona w drodze uchylenia się od skutków oświadczenia woli (art. 88 KC).

Źródło: E. Gniewek, P. Machnikowski, Zarys prawa cywilnego, Warszawa 2018