Geneza, zasady i podstawowe instytucje prawa upadłościowego, cz. I

Tekst pochodzi z numeru: 6 (153) czerwiec 2014

Stanisław Gurgul

Zgodnie z dominującym nurtem doktryny prawnoekonomicznej pojawienie się zjawiska upadłości (scilicet bankructwa) jest wynikiem kumulowania się zjawisk, które uznawane są za ogólne przesłanki automatycznej selekcji przedsiębiorców uczestniczących w życiu gospodarczym. Przesłankami tymi są: ostre wyodrębnienie własności, zazwyczaj tożsamej w sensie prawnym i ekonomicznym; stosowanie kryterium wielkości nadwyżki finansowej jako jedynego miernika oceny powodzenia przedsięwzięć gos­po­darczych; występowanie konkurencji jako instrumentu wzmacniającego procesy weryfikacji i selekcji; brak interwencji zewnętrznej w postaci pomocy państwa lub innych instytucji.

Tytułem wprowadzenia

Mechanizmy te w warunkach gospodarki nakazowo-rozdzielczej miały bardzo ograniczone pole oddziaływania. Dotyczy to zwłaszcza ingerowania w procesy gospodarcze organów państwa, które poprzez zastosowanie często różnego rodzaju dopłat i dotacji zapewniały dopływ środków finansowych nawet do najbardziej nieefektywnych przedsiębiorstw i innych jednostek gospodarczych (identyczną funkcję spełniało także częste stosowanie ulg podatkowych). W warunkach tej gospodarki stan zadłużenia przedsiębiorstwa nie odgrywał większej roli, ewentualne bowiem trudności płatnicze usuwano za pomocą łatwych do uzyskania kredytów bankowych lub dotacji państwowych (w doktrynie prawa obrotu uspołecznionego twierdzono nawet, że strata bilansowa przedsiębiorstwa państwowego oznacza w gruncie rzeczy roszczenie tego przedsiębiorstwa do Skarbu Państwa o dotację na jej pokrycie). We współczesnej gospodarce kapitalistycznej upadłość jest regulatorem weryfikacji i selekcji przede wszystkim małych przedsiębiorstw.

Upadłość nie omija jednak także wielkich organizacji gospodarczych, czego dowodzi ogłoszenie w latach osiemdziesiątych niewypłacalności takich gigantów, jak koncern naftowy Texaco, Pelikan oraz AEG Telefunken (145 tys. zatrudnionych).

W doktrynie ekonomicznej podkreśla się przy tym: „w systemie kapitalistycznym zasoby społeczeństwa są przenoszone z jednego zastosowania do innego, uważanego za bardziej użyteczne, poprzez zanikanie i upadanie przedsiębiorstw, które nie są dość użyteczne, a rozwój tych, które są. Jeśli zakłócimy ten mechanizm poprzez ograniczenie liczby bankructw, czy nie uszkodzimy przypadkiem źródeł efektywności kapitalizmu? Sądzę, że jest to realne niebezpieczeństwo”¹. Instytucja upadłości nie jest tu więc postrzegana jako patologia, instrument eliminowania ludzi słabych, naruszenie bezpieczeństwa socjalnego etc., lecz jako jeden z podstawowych instrumentów kształtowania się mechanizmów dostosowawczych w postaci automatycznej alokacji finansowych środków poszczególnych podmiotów gospodarczych, powodującej w długim okresie korzystne zmiany strukturalne (innymi słowy, efekt motywacji związanych z upadłością ujawnia się zarówno w skali mikro-, jak i makrogospodarczej).

W niepodległej Polsce instytucję upadłości regulowały do 1.1.1935 r. akty prawa dzielnicowego, które statuowały cztery różne systemy upadłości. Najstarszy z nich, obowiązujący na ziemiach byłego Królestwa Kongresowego, opierał się na francuskim Kodeksie handlowym z 10.9.1807 r. w jego pierwotnym brzmieniu (księga III tego kodeksu nosiła nazwę „O upadłościach i bankructwach” i zawierała art. od 437 do 614). Na pozostałych ziemiach zaboru rosyjskiego obowiązywały art. 384–549 rosyjskiej ustawy postępowania sądowego handlowego z 1832 r. w redakcji z 1893 r. (tom XI, część druga Zbioru praw cesarstwa rosyjskiego²). Na ziemiach byłego zaboru pruskiego obowiązywała ordynacja upadłościowa z 10.2.1887 r. w brzmieniu obwieszczenia z 20.5.1898 r.³, regulująca całokształt zagadnień prawa materialnego i postępowania upadłościowego. W byłym natomiast zaborze austriackim, włącznie z cieszyńską częścią województwa śląskiego, obowiązywała austriacka ustawa konkursowa z 10.12.1914 r., którą na zasadzie § 2 lit. e rozporządzenia Rady Ministrów z 14.9.1922 r.⁴ rozciągnięto również na teren Spiszu i Orawy, uchylając tam węgierską ustawę konkursową.

Przedmiotowe akty normatywne zostały zastąpione przez rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe⁵, które w rozumieniu obowiązującego wówczas prawa konstytucyjnego miało rangę ustawy i ciągle jest stosowane w sprawach upadłościowych wszczętych przed 1.10.2003 r., tj. dniem wejścia w życie ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze⁶.

Istota i cele (funkcje) upadłości

Egzekucja prowadzona przeciwko dłużnikowi przez jednego tylko wierzyciela (lub niektórych z nich) ma na celu zrealizowanie określonego roszczenia, ustalonego w tytule egzekucyjnym, przez zajęcie poszczególnych przedmiotów majątkowych dłużnika. Naraża to innych wierzycieli, którzy nie mają tytułu egzekucyjnego, a zwłaszcza tych, których wierzytelności nie są jeszcze wymagalne, na utratę zaspokojenia. Niebezpieczeństwu temu zapobiega instytucja upadłości, która wprawdzie jest również środkiem do zaspokojenia wierzycieli z majątku dłużnika w drodze przymusowej, ma jednak na celu wspólne i – według przeważającego stanowiska doktryny – równe zaspokojenie wszystkich wierzycieli (w gruncie rzeczy równe zaspokojenie wierzycieli odbywa się tylko w ramach poszczególnych kategorii wierzytelności) bez względu na to, czy uzyskali już oni tytuły egzekucyjne, a nawet, czy ich wierzytelności są już wymagalne. Z tego też względu upadłość rozciąga się w zasadzie na cały majątek dłużnika, co sprawia, że straty rozkładają się między wszystkich wierzycieli. Upadłość może być więc definiowana jako specjalny rodzaj przymusowego zaspokojenia wierzytelności, dopuszczalnego w razie niewypłacalności lub – wyjątkowo – w razie nadmiernego zadłużenia dłużnika i skierowanego do całego jego majątku.

Przytoczone cechy (podobieństwa i różnice) egzekucji toczącej się na podstawie przepisów KPC oraz przymusowego wykonania opartego na przepisach Prawa upadłościowego pozwalają stwierdzić, że obydwa te postępowania służą urzeczywistnieniu norm materialnego prawa cywilnego w dziedzinie stosunków zobowiązaniowych; w ramach pierwszego jednak realizowana jest zawsze egzekucja jednostkowa (zwana inaczej singularną), drugie zaś ma charakter egzekucji generalnej (zwanej też uniwersalną).

„Tworząc nowy projekt Prawa upadłościowego i naprawczego, przyjęto, że powinno ono spełniać trzy zasadnicze cele (funkcje):

1) zaspokojenie wierzycieli niewypłacalnego dłużnika (funkcja windykacyjna);

2) niedopuszczenie do dalszych niewypłacalności, które są następstwem niepłacenia zobowiązań przez niewypłacalnego dłużnika (funkcja profilaktyczna);

3) kształcenie wśród przedsiębiorców określonych wzorców zachowań, które można określić jako postawę rzetelnego przedsiębiorcy (funkcja wychowawcza).

Zaspokojenie wierzycieli jest niewątpliwie podstawowym celem prawa upadłościowego. Z istoty niewypłacalności wprawdzie wynika, że wierzyciele nie mogą być zaspokojeni w całości, prawo upadłościowe jednak powinno stwarzać sprzyjające warunki, by w postępowaniu upadłościowym wierzyciele byli zaspokojeni w jak najwyższym stopniu”⁷.

Wśród deklarowanych w Uzasadnieniu celów postępowania upadłościowego nie ma „zachowania przedsiębiorstwa dłużnika”, co na pewno utrudni uzyskanie zgody co do hierarchii tych celów, a w szerszej perspektywie – aksjologicznych założeń prawa upadłościowego i naprawczego. Kwestia ta zaś ma nie tylko teoretyczne znaczenie, ponieważ zawsze podstawowe wartości przyjmowane w jakiejś dziedzinie prawa wpływają na sposób interpretacji poszczególnych przepisów tejże dziedziny.

Postulat „zachowania przedsiębiorstwa dłużnika” realizują w szczególności postanowienia przepisów art. 206 ust. 1 pkt 1 i 2, art. 284 ust. 2, art. 312 ust. 1 i 2 oraz art. 316 ust. 1, a także art. 502 PrUpadNapr.

Podmiotowe i przedmiotowe aspekty instytucji upadłości

W swoim pierwotnym ujęciu polskie prawo upadłościowe tworzyło system tzw. upadłości kupieckiej, stosownie bowiem do treści art. 1 PrUp upadłość można było ogłosić tylko w stosunku do kupca. Rozwiązanie to zgodne było z założeniami ustawodawstwa francuskiego, stanowiło natomiast odejście od wzorów ordynacji konkursowej austriackiej i niemieckiej, wedle których upadłość – także pod względem podmiotowym – miała charakter powszechny.

Miarodajne dla oceny, czy określony podmiot jest kupcem i czy ze względu na ten jego charakter może on być uznany formalnie za upadłego, były kryteria ustanowione dla pojęcia kupca przez Kodeks handlowy⁸. W myśl obowiązującego wówczas przepisu art. 2 § 1 KH „kupcem był ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe” („rozumiane funkcjonalnie, tzn. jako trwały, obliczony na zysk proceder gospodarczy”)⁹ – z tym jednak zastrzeżeniem – wynikającym z dalszych przepisów KH – że za takie przedsiębiorstwo nie było uważane gospodarstwo rolne, leśne, ogrodowe, hodowlane, rybne, łowieckie i pszczelarskie.

Również wykonywanie „wolnego zawodu” nie było uważane za prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego. Do tzw. wolnych zawodów, z mocy przepisów szczególnych ówcześnie obowiązującego prawa przemysłowego, zaliczano adwokatów, notariuszy, inżynierów, akuszerki, geometrów, mierniczych, budowniczych (techników budowlanych), rzeczników patentowych, osoby prowadzące działalność artystyczną, wydawniczą i sprzedaż czasopism, lekarzy, farmaceutów, dentystów, sanitariuszy, masażystów, jeżeli osoby te wykonywały tylko te zawody.

Kodeks handlowy wyróżniał kupców prowadzących przedsiębiorstwo zarobkowe w większym rozmiarze, tzw. kupców rejestrowych, którzy mieli obowiązek wpisać się do rejestru handlowego, oraz drobnych kupców nierejestrowych. Kupcami rejestrowymi były jednak wszystkie spółki handlowe.

Z dniem wejścia w życie Kodeksu cywilnego (1.1.1965 r.) została uchylona – z mocy art. VI § 1 PWKC¹⁰ – większość przepisów Działu I Księgi pierwszej KH, w tym także art. 2 i 4. Wskutek tego określenie „kupiec” przestało być – na gruncie pozostawionych w mocy przepisów KH – terminem techniczno-prawnym. Usunięto również normatywną podstawę odróżnienia kupców rejestrowych od nierejestrowych. W rezultacie tych zmian dotychczasową upadłość kupiecką zastąpiono zasadą upadłości wyliczonej taksatywnie. Stosownie do niej upadłość można było ogłosić tylko w stosunku do takich podmiotów, które expressis verbis zostały wyposażone przez prawo w zdolność upadłościową. Do kręgu podmiotów, które zachowały zdolność upadłościową, należały spółki jawne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne, później zaś uzyskały ją również przedsiębiorstwa państwowe (ustawa z 29.6.1983 r. o poprawie gospodarki przedsiębiorstwa państwowego oraz o jego upadłości¹¹), spółdzielnie (art. 130 PrSpół¹²) oraz banki (art. 104–115 PrBank z 1989 r.¹³).

Upadłość „podmiotu gospodarczego”

Sytuacja uległa diametralnej zmianie z chwilą wejścia w życie ustawy z 24.2.1990 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo upadłościowe¹⁴. Ustawodawca w art. 1 ZmPrUpU związał zdolność upadłościową „z podmiotem gospodarczym”, rezygnując jednocześnie z zasady upadłości wyliczonej taksatywnie.

Określenie „podmiot gospodarczy” zostało przyjęte w kilku wcześniejszych aktach prawnych, tj. w ustawie z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej¹⁵, ustawie z 6.7.1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne¹⁶ oraz ustawie z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych¹⁷, uchylonej nieobowiązującą już także (od 1.4.2002 r.) ustawą z 14.6.1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym¹⁸.

Zgodnie z art. 2 ust. 2 DziałGospU podmiotem gospodarczym mogła być osoba fizyczna, osoba prawna, a także jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa, jeżeli jej przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej. Osoby te za podmiot gospodarczy mogły być uznane wtedy, gdy swą działalność gospodarczą prowadziły w celach zarobkowych, we własnym imieniu i na własny rachunek. Wymaganie prowadzenia działalności gospodarczej we własnym imieniu nie wynikało wprawdzie wprost z ustawy, nawiązywano tu jednak do art. 2 KH. Cel zarobkowy działalności gospodarczej wykluczał uznanie za nią takich czynności, których spełnianie z założenia nie powinno przynosić korzyści majątkowej, jak prowadzenie w lokalu stowarzyszenia bufetu z zamiarem sprzedaży w nim posiłków lub napojów po cenie kosztów własnych.

Z dniem 21.10.1997 r. dokonana została w polskim porządku prawnym, w tym również w Prawie upadłościowym z 1934 r. i w Prawie o postępowaniu układowym¹⁹, operacja zastąpienia w kilkudziesięciu ustawach terminu „podmiot gospodarczy” terminem „przedsiębiorca”²⁰.W efekcie nie nastąpiła jednak zmiana aksjologicznych założeń polskiego systemu upadłości, w dalszym ciągu bowiem upadłość nie była – od strony podmiotowej – instytucją powszechną, lecz ograniczała się do określonej kategorii podmiotów, których wyróżnikiem, tak jak poprzednio przy podmiotach gospodarczych, było prowadzenie działalności gospodarczej.

Pojęcie „zdolności upadłościowej”

Kategoria „przedsiębiorcy”, recypowana przez przepisy prawa upadło­ściowego i naprawczego z prawa cywilnego (zob. w szczególności art. 43¹ KC), stanowi obecnie tylko jedno z trzech źródeł tzw. zdolności upadłościowej, którą w języku prawniczym definiowano poprzednio jako „kwalifikację prawną pewnych osób fizycznych i struktur organizacyjnych, cechę przypisaną im przez ustawę, zależną od spełnienia przez nie określonych wymagań w postaci przynależności do grupy przedsiębiorców, a także powiązaną z określonym momentem czasowym; owa cecha sprawia, że wobec tych podmiotów może zostać wszczęte postępowanie upadłościowe, jest to więc bezwzględna, dodatnia przesłanka postępowania, określana mianem zdolności upadłościowej”. W języku prawnym termin „zdolność upadłościowa” nie występuje, co stało się źródłem różnych wątpliwości, mających negatywny wpływ na praktykę sądową. Stan ten w swoisty sposób odzwierciedliło postanowienie SN z 18.3.1993 r.²¹, w którym wyrażono – oczywiście błędną – tezę, że: „Zdolność upadłościową można porównać do zdolności sądowej, tj. zdolności osoby fizycznej, prawnej, a także organizacji – dopuszczonych do działania na podstawie obowiązujących przepisów – do występowania w procesie jako strona (art. 64 KPC). Brak zdolności upadłościowej, podobnie jak brak zdolności sądowej, prowadzi do odrzucenia wniosku o ogłoszenie upadłości, zgodnie z treścią art. 199 § 1 pkt 3 KPC w zw. z art. 68 PrUp”.

Począwszy od 31.3.2009 r., zdolność upadłościową w powyższym znaczeniu mają wszystkie osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej lub zawodowej, niemające zatem statusu „przedsiębiorcy”. Osoby fizyczne, o których mowa, mieszczą się w kategorii pojęciowej „konsumenta” w rozumieniu przepisu art. 22¹ KC, nie mogą być jednak utożsamiane z klasą „konsumentów”, ponieważ klasa ta – w określonych okolicznościach – obejmuje również osoby fizyczne będące przedsiębiorcami. W kwestii tej należy podkreślić przede wszystkim, że terminy „działalność gospodarcza” i „działalność zawodowa” zamieszczone w treści art. 22¹ KC mają to samo znaczenie co identyczne terminy użyte w przepisie art. 43¹ KC dla wysłowienia definicji „przedsiębiorca”. Zgodnie z powszechnym stanowiskiem doktryny oznacza to, że „konsumentem”in casu może być nie tylko taki „przedsiębiorca”, który dokonuje czynności prawnej (także jednostronnej) niezwiązanej w ogóle z jego działalnością gospodarczą lub zawodową, lecz także „przedsiębiorca”, który dokonuje czynności prawnej mającej tylko pośredni związek z tą działalnością. W tym kontekście warto zauważyć, że kwestie związane z wyodrębnieniem „czynności konsumenckich” spośród ogółu czynności prawnych dokonywanych przez „przedsiębiorcę” obrosły już bogatą literaturą²², na potrzeby jednak niniejszego opracowania szczegółowe rozważania w tym przedmiocie są zbędne.

Upadłość podmiotów niebędących „przedsiębiorcami” lub „konsumentami”

Oprócz przedsiębiorców i osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej zdolność upadłościową mają w dalszym ciągu „inne podmioty określone w ustawie” (ust. 2), tj. podmioty wymienione w przepisach art. 5 ust. 2 oraz art. 7–9 PrUpadNapr.

Przymiot „przedsiębiorcy” może przysługiwać każdemu podmiotowi stosunków cywilnoprawnych, tj. osobie fizycznej, osobie prawnej oraz jednostce organizacyjnej, niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, czyli jednostce, o której mowa w nowym art. 33¹ KC. Pojęcie przedsiębiorcy nie obejmuje zatem, tak jak i definicja art. 4 ust. 1 ustawy z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej²³, jednostek organizacyjnych nieposiadających w ogóle zdolności prawnej, niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu są one wyodrębnione pod względem organizacyjnym, majątkowym i finansowym. Do takich jednostek należą np. zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze sołectwa, oddziały i filie przedsiębiorstw państwowych, spółdzielni i spółek. Wymienione jednostki korzystają zawsze z osobowości prawnej – odpowiednio – Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni oraz spółki handlowej.

Jednostkami organizacyjnymi, które nie mają osobowości prawnej, mają jednak zdolność prawną, są przede wszystkim ­osobowe spółki handlowe (art. 8 § 1 KSH). Spółki te prowadzą „przedsiębiorstwo pod własną firmą” (art. 8 § 2 oraz art. 22 § 1, art. 86 § 1, art. 102 i 125 KSH), są zatem z definicji „przedsiębiorcami” w rozumieniu art. 43¹ KC; w konsekwencji mają też zdolność upadłościową z mocy przepisu art. 5 ust. 1 PrUpadNapr. Do jednostek organizacyjnych, o których mowa w art. 33¹ § 1 KC, należą niewątpliwie także wspólnoty mieszkaniowe (art. 6 zd. 2 i art. 17 ustawy z 24.6.1994 r. o własności lokali²⁴), podmioty te jednak nie prowadzą działalności gospodarczej i tym samym nie mają zdolności upadłościowej²⁵. Do kategorii ułomnych osób prawnych, zwanych też rzekomymi lub niepełnymi, nie należą natomiast stowarzyszenia zwykłe, jednostki te bowiem – w świetle treści przepisów art. 40–42 ustawy z 7.4.1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach²⁶ – nie mogą uczestniczyć samodzielnie w obrocie prawnym²⁷, co samo przez się wyklucza także ich zdolność upadłościową.

W literaturze przedmiotu dominuje stanowisko, że używane często w przepisach KC terminy „prowadzi przedsiębiorstwo” lub „w zakresie działalności przedsiębiorstwa” mają takie samo znaczenie co wyrażenie „prowadzi działalność gospodarczą” (w uzasadnieniu rządowego projektu z 2.7.2002 r. o zmianie ustawy – KC oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy Nr 666, stwierdzono wprost, że wyrażenia te mają identyczne znaczenie). Przepisy KC nie definiują pojęcia „działalność gospodarcza”, a wskazują tylko, że ma być prowadzona „we własnym imieniu” (art. 43¹ KC). W doktrynie, do czasu wzmiankowanej nowelizacji KC, dla wyjaśnienia treści tego pojęcia sięgano często do jej określenia w ustawach ze sfery prawa publicznego, zwłaszcza do ustawy z 19.11.1999 r. – Prawo działalności gospodarczej²⁸. W orzecznictwie omawiane pojęcie najpełniej wyjaśniły następujące wywody SN: a) „Działalność gospodarczą wyróżnia kilka specyficznych właściwości. Są to: charakter profesjonalny, a więc nie amatorski i nie okazjonalny; podporządkowanie regułom opłacalności i zysku; powtarzalność działań (np. seryjność produkcji, stypizowanie transakcji, stała współpraca itd.; uczestnictwo w obrocie gospodarczym. Zysk (zarobek, dochód) to kategoria ekonomiczna oznaczająca nadwyżkę wpływów nad wydatkami w działalności gospodarczej […]. Pojęcie zysku leży u podstaw każdej działalności o charakterze gospodarczym, stanowi jej istotę i sens, toteż niepodobna w ogóle mówić o działalności gospodarczej prowadzonej nie w celach zarobkowych. Działalność pozbawiona tego aspektu może być np. działalnością społeczną, artystyczną, charytatywną i inną, nigdy natomiast nie będzie działalnością gospodarczą”²⁹; b) „Działalność gospodarczą wyróżniają pewne specyficzne właściwości, do których należy zaliczyć: zawodowy (a więc stały) charakter, związaną z nim powtarzalność podejmowanych działań, podporządkowanie zasadzie racjonalnego gospodarowania oraz uczestnictwo w obrocie gospodarczym. Jeżeli chodzi o rodzaje działalności gospodarczej, to można wymienić cztery podstawowe jej typy, a mianowicie wytwórczą, budowlaną, handlową i usługową, z zastrzeżeniem jednak, że w ich obrębie możliwe są dalsze wewnętrzne podziały oraz że niewykluczone są inne jeszcze rodzaje działalności gospodarczej”³⁰.

Obecnie przepis art. 2 SwobDziałGospU za immanentne cechy „działalności gospodarczej” uznaje „zarobkowość” oraz działanie „w sposób zorganizowany i ciągły”. W doktrynie prawa publicznego do katalogu cech konstytuujących pojęcie „przedsiębiorca”, oprócz prowadzenia działalności gospodarczej w przytoczonym wyżej znaczeniu, zalicza się ponadto wpis do rejestru przedsiębiorców, którym co do zasady jest Krajowy Rejestr Sądowy; w odniesieniu do osób fizycznych jest to Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej prowadzona w systemie teleinformatycznym przez ministra właściwego do spraw gospodarki (art. 14 ust. 1 i 2 oraz art. 23–39 SwobDziałGospU), a w przypadku funduszy inwestycyjnych – rejestr funduszy inwestycyjnych prowadzony przez Sąd Okręgowy w Warszawie na podstawie art. 16 ustawy z 27.5.2004 r. o funduszach inwestycyjnych³¹. W treści jednak art. 43¹ KC pomija się wszystkie wymienione wyżej cechy „działalności gospodarczej”, co w rezultacie może spowodować, że dana osoba zostanie uznana za „przedsiębiorcę” w znaczeniu tego przepisu, nie będzie miała natomiast tego statusu w rozumieniu art. 4 ust. 1 SwobDziałGospU. Wynika z tego także, co ważniejsze, że zakresem cywilnoprawnego pojęcia „przedsiębiorca” objęte są wszystkie te podmioty, które w rozumieniu Prawa działalności gospodarczej są przedsiębiorcami, każdy bowiem desygnat drugiej nazwy jest zarazem elementem nazwy „przedsiębiorca” w rozumieniu art. 43¹ KC. „Jest to ważna uwaga dla praktyki sądowej, sędzia bowiem zwolniony będzie z obowiązku stwierdzenia kwalifikacji »przedsiębiorcy« w stosunku do podmiotu, który powoła się na wpis do rejestru przedsiębiorców”³².

Warunkiem koniecznym bycia „przedsiębiorcą” jest posiadanie przez dany podmiot zdolności prawnej, nie jest natomiast wymagane, aby podmiot ten miał zdolność do czynności prawnych, ponieważ żaden przepis nie nakazuje osobistego prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę. Nie jest także konieczne, aby przedsiębiorca był właścicielem prowadzonego przedsiębiorstwa; wystarczy, jeśli prowadzi je we własnym imieniu, np. jako dzierżawca, użytkownik (art. 55² w zw. z art. 75¹ § 1 i 3 KC) lub powiernik.

Ostatnia konstatacja uzasadnia przy tym następujące wnioski: a) „przedsiębiorcą” nie jest prokurent, pełnomocnik, osoba dokonująca czynności w ramach stosunku pracy (bez względu na podstawę jego nawiązania), członek zarządu spółki kapitałowej, tzw. menedżer itp., b) osoba, która prowadziła przedsiębiorstwo, a następnie je wydzierżawiła lub ustanowiła na nim prawo użytkowania; przymiot ten uzyskuje dzierżawca lub użytkownik.

Pojęcie i wykonywanie „działalności zawodowej”

Pojęcie działalności zawodowej (zawodu) nie zostało dotąd w prawie zdefiniowane, co dotyczy przede wszystkim przepisów art. 43¹ KC oraz art. 2 SwobDziałGospU. Należy przy tym podkreślić, że według pierwszego z nich „działalność gospodarcza” i „działalność zawodowa” stanowią odrębne kategorie pojęciowe, według drugiego natomiast „działalność zawodowa” mieści się w pojęciu „działalności gospodarczej”³³, co przesądzałoby zarazem wniosek, że jest to również działalność o charakterze zarobkowym, „wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły”.

Pod rządem przepisów PrUp wyrażano niekiedy pogląd, że postępowanie upadłościowe jest dopuszczalne także wtedy, gdy istnieje jeden tylko wierzyciel. W orzecznictwie natomiast utrwaliło się stanowisko, że „ogłoszenie upadłości może nastąpić tylko wówczas, gdy istnieje co najmniej dwóch wierzycieli podmiotu gospodarczego, którego dotyczy wniosek”³⁴. Obecnie nie może już ulegać wątpliwości, że postępowanie upadłościowe nie może się toczyć z udziałem tylko jednego wierzyciela, ustawa bowiem mówi o „wspólnym dochodzeniu roszczeńwierzycieli, co oczywiście dotyczy każdej upadłości, bez względu na osobę dłużnika” (z uzasadnienia do projektu ustawy: „postępowanie upadłościowe i naprawcze jest postępowaniem wspólnym, prowadzone jest bowiem na rzecz wielu wierzycieli”). Rozwiązanie to zasługuje na pełną aprobatę, w świetle zasad racjonalnego działania, które przemawiają za wytoczeniem procesu przez jednego wierzyciela, a następnie wszczęciem przez niego jednostkowej egzekucji. W konsekwencji wniosek o ogłoszenie upadłości, w której miałby brać udział tylko jeden wierzyciel, powinien ulec oddaleniu, a nie odrzuceniu, nie ma bowiem wówczas podstaw do prowadzenia postępowania upadłościowego³⁵.

Przedmiotowo PrUpadNapr reguluje:

1) postępowanie upadłościowe ogólne (art. 1–372) i postępowania odrębne, w tym dotyczące „upadłości konsumenckiej” (art. 418–491¹²),

2) międzynarodowe postępowanie upadłościowe (art. 378–417),

3) postępowanie naprawcze wobec przedsiębiorców (art. 492–521 w zw. z art. 1 ust. 1 pkt 3),

4) postępowanie w przedmiocie pozbawienia prawa prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby fizyczne, w stosunku do których ogłasza się „upadłość przedsiębiorców” (art. 373–377). Ustawodawca dokonał w ten sposóbpołączenia wszystkich zagadnień wiążących się z instytucją upadłości, wychodząc z założenia, że postępowanie upadłościowe stanowi szczególneiunctim materii proceduralnych oraz materialnoprawnych, które wymagają regulacji w jednej ustawie.

Podstawy ogłoszenia upadłości

Podstawowa przesłanka ogłoszenia upadłości

„Jako zasadniczą podstawę ogłoszenia upadłości przyjmuje się niewypłacalność dłużnika. Projekt jednocześnie definiuje pojęcie »niewypłacalności« jako niewykonanie wymagalnych zobowiązań (niespłacanie długów). Takie ujęcie niewypłacalności związane jest z istotą działalności gospodarczej, która wymaga, żeby każde świadczenie zostało spełnione w terminie”³⁶.

W polskim porządku prawnym nie ma ogólnej definicji „niewypłacalności”, mimo że pojęcie to pojawia się wielokrotnie w KC (por. art. 376 § 2, art. 458, 519 § 2, art. 527 § 2, art. 529, 916 § 1 i art. 1024 § 1) oraz w innych aktach normatywnych (por. art. 83 KSH, art. 55–60 KrRejSU, art. 1–8 ustawy z 13.7.2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności praco­dawcy³⁷. W doktrynie proponuje się, by przez „niewypłacalność” rozumieć taki stan rzeczy, w którym majątek dłużnika nie wystarczy na pokrycie wierzytelności, choćby stan ów nie został stwierdzony orzeczeniem sądu. Na niewypłacalność dłużnika może wskazywać np. bezskuteczność prowadzenia egzekucji przez któregokolwiek z jego wierzycieli, złożenie wykazu majątku przez dłużnika, zaprzestanie płacenia przez niego długów itp.; nie jest jednak „niewypłacalnością” stan krótkotrwałego i przejściowego wstrzymania wypłat³⁸.

„Niewypłacalność” w znaczeniu słownikowym to „niezdolność do dotrzymania swoich zobowiązań finansowych, wypłacenia należnych komuś pieniędzy”³⁹. Według tej definicji zatem „niewypłacalność” dłużnika można wiązać tylko z niewykonywaniem przez niego zobowiązań o charakterze pieniężnym, co obecnie przesądza treść art. 11 ust. 1 PrUpadNapr (brzmienie tego przepisu przed nowelizacją, zdaniem niektórych autorów, uzasadniało twierdzenie, że dłużnik jest niewypłacalny, jeśli nie wykonuje zarówno zobowiązań pieniężnych jak i niepieniężnych).

„Niewypłacalność” w znaczeniu przepisów PrUpadNapr

„Zmiana w art. 11 ust. 1 wiąże się z tym, że w praktyce ogłaszanie upadłości następuje wyłącznie z powodu niewykonywania zobowiązań pieniężnych przez dłużnika. Z tego też względu po słowie »zobowiązań« dodano wyrażenie »pieniężnych«. Dotychczasowa regulacja pozbawiona była w praktyce jakiegokolwiek znaczenia”⁴⁰.

Prawo upadłościowe i naprawcze przyjęło w art. 11 własną definicję „niewypłacalności”, wzorowaną na niemieckiej Insolvenzordnung. Jej zasadnicze znaczenie, odnoszące się dowszystkich dłużników, objaśnia się za pomocą zwrotu „nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań”, który – wbrew częstym zapewnieniom autorów uzasadnienia projektu ustawy o rezygnowaniu z niezrozumiałych terminów dawnego „języka kupieckiego” i zastępowaniu ich „współczesnym językiem prawniczym”⁴¹ – znaczy to samo, co używany poprzednio zwrot „zaprzestał płacenia długów”. Zwroty te – co łatwo zauważyć – zawierają synonimiczne pary wyrażeń „zaprzestał” i „nie wykonuje” oraz „długów” i „zobowiązań”, zastrzeżenie zaś, że chodzi o wymagalne zobowiązania nie jest żadną zmianą merytoryczną, poprzednio bowiem również uważano powszechnie, że „zaprzestanie płacenia długów” dotyczy tylko długów wymagalnych.

Uwzględniając powyższe, warto tu przytoczyć następujące wyjaśnienia dotyczące przepisów art. 1 § 1 i 2 PrUp: „Nie można zgodzić się z zapatrywaniem, jakoby ogłoszenie upadłości mogło nastąpić tylko z powodu wierzytelności, pochodzącej z zobowiązań spółki handlowej i jakoby, wobec tego, że w danym przypadku wierzytelność pochodzi z czasu przed wstąpieniem dłużnika do spółki – wierzytelność ta nie była handlową, a dłużnikw tym zakresie odpowiedzialności nie był kupcem w rozumieniu art. 1 § 1 PrUp. Wywody te nie są przekonywające, gdyż opierają się na obcej literaturze i zagranicznym, a w szczególności francuskim i niemieckim, prawodawstwie i orzecznictwie, a niedoceniają przepisów obowiązującego Prawa upadłościowego.Prawo to stanowi jedynie, że kupiec, który zaprzestał płacenia długów, będzie uznany za upadłego (art. 1 § 1 PrUp), nie rozróżnia natomiast wcale rodzajów długów, które by stanowiły wyjątek odtej zasady, ani też nie czyni żadnego podziału na długi handlowe i cywilne (art. 1 PrUp). Założenie zatem, czyniące tę różnicę między długami, jest bezpodstawne. Nie liczy się ono przede wszystkim z jednolitym pojęciem majątku kupca, z którego długi mają być spłacane, ani też z nie przezwyciężoną nieraz trudnością wyśledzenia i ustalenia w obrocie handlowym charakteru danego długu – w szczególności, czy pochodzi on z transakcji handlowych kupca, czy z prywatnych. Kwestia zatem, czy zobowiązanie dłużnicze zostało zaciągnięte w związku z przedsiębiorstwem handlowym kupca, czy też prywatnie, nie może stanowić przesłanki dopuszczalności ogłoszenia upadłości kupca, albowiem gdy chodzi o zobowiązania wekslowe, które wobec braku specjalnych przepisów mogą mieć charakter długów i cywilnychi handlowych, wyśledzenie ich natury prawnej, a zarazem zgłoszenie wniosku upadłościowego byłoby bardzo utrudnione”⁴².

Decydujące znaczenie mają obiektywne kryteria oceny, czy chodzi o zaprzestanie płacenia długów. Problem winy lub jej braku nie ma znaczenia, decyduje tu stan obiektywny. „Obojętną jest rzeczą, czy zaprzestanie płacenia długów jest wynikiem »niechęci płacenia«, czy źródłem tego jest brak środków”⁴³.

„Nie ma zaprzestania płacenia długów, gdy dłużnik nie płaci, ponieważ nie uznaje obowiązku zapłaty”⁴⁴. Identyczną myśl wyraził Sąd Najwyższy także w orzeczeniu z 29.2.1936 r.⁴⁵, stwierdzając, że „nie można upatrywać podstawy ogłoszenia upadłości w tym, że dłużnik nie wykonuje wierzytelności, bo uważa ją za nienależną”⁴⁶.

Ogłoszenie upadłości w razie braku majątku na pokrycie zobowiązań

Niewykonywanie wymagalnych zobowiązań jest podstawową i powszechną (tj. obowiązującą w stosunku do wszystkich kategorii dłużników mających zdolność upadłościową) przesłanką ogłoszenia upadłości. Podstawą natomiast ogłoszenia upadłości w stosunku do dłużników wymienionych w przepisie art. 11 ust. 2 PrUpadNapr jest również taki stan, w którym „zobowiązania przekroczą wartość majątku dłużnika, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje”. Uregulowanie to u swych podstaw ma dwa założenia: a) przewidywanie, że „przedsiębiorstwo, które nie posiada funduszów wystarczających na pokrycie długów (tj. gdy istnieje »przewyżka« stanu biernego nad stanem czynnym), również i później ich nie osiągnie”⁴⁷, b) „potrzeba ochrony wierzycieli, osoby prawne bowiem po likwi­dacji masy upadłości ulegają likwidacji i niezaspokojeni w postępowaniu upadłościowym wierzyciele nie mogą już uzyskać zaspokojenia w inny sposób, dlatego też […] ogłoszenie upadłości powinno nastąpić jak najszybciej”⁴⁸; podobnie podstawę tę formułują przepisy art. 130 § 2 PrSpółdz oraz art. 158 ust. 1 PrBank, przy czym pierwszy z nich utożsamia „niewypłacalność” z brakiem „wartości aktywów na zaspokojenie wszystkich zobowiązań”.

W tym kontekście godzi się jednak zauważyć, że wtedy, gdy taka „przewyżka” nie istnieje, a nawet stan czynny majątku dłużnika będącego osobą prawną (jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną) znacznie przewyższa stan bierny, nie jest wyłączona możliwość ogłoszenia upadłości tej osoby. Chodzi bowiem o to, że wystarczającą przyczyną ogłoszenia upadłości jest niewykonywanie wymagalnych zobowiązań, to zaś może nastąpić także przy istnieniu nadwyżki aktywów nad zobowiązaniami, kiedy aktywa nie mogą być zbyte i dłużnik nie ma wolnych środków obrotowych na pokrycie zobowiązań (w doktrynie i orzecznictwie opartych na francuskim kodeksie handlowym kategorycznie stwierdzano, że „dla oceny, czy handlujący jest w stanie upadłości nie jest miarodajną jego możność lub niemożność uiszczenia długu, lecz fakt, czy on płaci, czy też zawiesił swe wypłaty. Handlujący, który zaprzestał swe wypłaty, jest w stanie upadłości, chociażby jego aktywa przewyższały pasywa”).

Przy ocenie, czy zachodzi stan nadmiernego zadłużenia („przewyżka stanu biernego nad stanem czynnym”), należy uwzględniać wszystkie wierzytelności i zobowiązania dłużnika, bez względu na to, czy miałyby w przyszłości wchodzić w skład masy upadłości, czy mają charakter warunkowy lub bezwarunkowy, a także, czy są już wymagalne. Z tego powodu odroczenie przez wierzycieli zapłaty należności przez dłużnika, inaczej niż przy „niewykonywaniu wymagalnych zobowiązań”, nie stanowi przeszkody do ogłoszenia upadłości.

Streszczenie

Instytucja prawna upadłości ukształtowała się w całości w XIX w. jako instrument liberalnej gospodarki kapitalistycznej, niektóre jednak jej elementy mają swe korzenie w klasycznym prawie rzymskim (np. funkcja syndyka, wzorowana na osobie curatora bonorum, oraz koncepcja ochrony minimum egzystencji dłużnika – beneficium competentiae).

W niepodległej Polsce instytucję upadłości regulowały do 1.1.1935 r. akty prawa dzielnicowego, które statuowały cztery, różniące się znacznie, modele upadłości (francuski, rosyjski, pruski i austriacki). Unifikacji prawa upadłościowego dokonało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe, które w rozumieniu obowiązującego wówczas prawa konstytucyjnego miało rangę ustawy i które ciągle jest stosowane w sprawach upadłościowych wszczętych przed 1.10.2003 r., tj. dniem wejścia w życie ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze.

Podstawowym celem prawa upadłościowego jest zaspokojenie wierzycieli dłużnika w jak najwyższym stopniu. Cel ten realizowany jest w ramach szczególnego rodzaju przymusowego postępowania sądowego, które wszczyna się w razie niewypłacalności lub – wyjątkowo –nadmiernego zadłużenia dłużnika. Ujawniają się przy tym charakterystyczne cechy instytucji upadłości, odróżniające ją od egzekucji prowadzonej przez jednego tylko wierzyciela: a) poszczególni wierzyciele nie potrzebują przedstawiać tytułu egzekucyjnego dla wykazania swej wierzytelności, b) zaspokojenie wierzycieli dokonywane jest z całego – w zasadzie – majątku dłużnika, nie zaś z poszczególnych jego składników.

Początkowo polskie prawo upadłościowe dopuszczało ogłoszenie upadłości tylko w stosunku do „kupca”, którym według prze­pisu art. 2 § 1 Kodeksu handlowego z 1934 r. „był ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe”. Przejścio­wo tzw. zdolność upadłościową miały jednostki organizacyjne wyliczone taksatywnie w przepisach, następnie „podmioty gospodarcze”, a obecnie „przedsiębiorcy” w rozumieniu przepisu art. 43¹ KC oraz „konsumenci” w rozumieniu art. 22¹ KC.

Słowa kluczowe:

prawo upadłościowe, dłużnik, wierzyciel, egzekucja, zaspokojenie wierzycieli, podmiot gospodarczy

---

* Sędzia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu w stanie spoczynku.

¹ J. Argenti, Corporate Collapse, Londyn 1976, s. 169–170.

² Zbiór praw cesarstwa rosyjskiego, wydanie z 1912 r.

³ Dz. LT. Rzeszy Niemieckiej Nr 25, s. 612–658.

⁴ Rozporządzenie Rady Ministrów z 14.9.1922 r. w przedmiocie organizacji sądownictwa na Spiszu i Orawie i rozciągnięcia na ten obszar mocy obowiązującej niektórych ustaw i rozporządzeń, Dz.U. Nr 90, poz. 833.

⁵ Tekst jedn.: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.; dalej jako: PrUp.

⁶ Tekst jedn.: Dz.U. z 2012 r. poz. 1112 ze zm.; dalej jako: PrUpadNapr.

⁷ Zob. uzasadnienie projektu ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, druk sejmowy nr 809, s. 5, dostępny na: orka.sejm.gov.pl; dalej jako: Uzasadnienie.

⁸ Dz.U. z 1934 r. Nr 57, poz. 502, dalej jako: KH.

⁹ Zob. J. Szwaja, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz. Tom I, Warszawa 1998, s. 225.

¹⁰ Ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, Dz.U z 1964 r. Nr 16, poz. 94, dalej jako: PWKC.

¹¹ Tekst jedn.: Dz.U. z 1986 r. Nr 8, poz. 46 ze zm.

¹² Ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze, tekst jedn.: Dz.U z 2013 r. poz. 1443, dalej jako: PrSpół.

¹³ Ustawa z 31.1.1989 r. – Prawo bankowe, tekst jedn.: Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm., dalej jako: PrBank.

¹⁴ Dz.U. z 1990 r. Nr 14, poz. 87, dalej jako: ZmPrUpU.

¹⁵ Dz.U. z 1988 r. Nr 41, poz. 324 ze zm., dalej jako: DziałGospU.

¹⁶ Tekst jedn.: Dz.U. z 1989 r. Nr 27, poz. 148 ze zm.

¹⁷ Dz.U. z 1988 r. Nr 41, poz. 325 ze zm.

¹⁸ Tekst jedn.: Dz.U. z 1997 r. Nr 26, poz. 143 ze zm.

¹⁹ Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. – Prawo o postępowaniu układowem, Dz.U. z 1934 r. Nr 93, poz. 836 ze zm., dalej jako: PrPostUkł.

²⁰ Zob. przepisy art. 12–99 ustawy z 20.8.1997 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym, Dz.U. Nr 121, poz. 770 ze zm.

²¹ I CRN 121/92, Legalis.

²² Zob. w szczególności M. Bednarek, [w:] E. Łętowska (red.), System Prawa Pry­wat­nego. T. 5. Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa 2006, s. 577–581.

²³ Tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 672 ze zm.; dalej jako: SwobDziałGospU.

²⁴ Tekst jedn.: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903; zob. także uchw. SN(7) z 21.12.2007 r., III CZP 65/07, OSNC 2008, Nr 7–8, poz. 69.

²⁵ Tak również SN w uzasadnieniu wyroku z 14.3.2007 r., I CSK 387/06, Legalis.

²⁶ T. jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.

²⁷ Tak w szczególności J. Frąckowiak, [w:] M. Safjan (red.), System Prawa Pry­wat­nego. T. 1. Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2012, s. 1211.

²⁸ Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.

²⁹ Uchw. SN(7) z 18.6.1991 r., III CZP 40/91, OSNC 1992, Nr 2, poz. 17.

³⁰ Uchw. SN(7) z 6.12.1991 r., III CZP 117/91, OSNC 1992, Nr 5, poz. 65.

³¹ Tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 157 ze zm.

³² Zob. Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian Kodeksu cywilnego przeprowadzonych ustawą z dnia 14.2.2013 r., PS 2003, Nr 7–8, s. 23.

³³ Por. W. Popiołek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Suplement, Warszawa 2003, s. 16.

³⁴ Tak uchwała SN z 27.5.1993 r., III CZP 61/93, OSNCP 1994, Nr 1, poz. 7 oraz postanowienie SN z 31.1.2002 r., IV CKN 659/00, Legalis.

³⁵ Tak kategorycznie SN w wyroku z 22.6.2010 r., IV CNP 95/09, Legalis.

³⁶ Zob. Uzasadnienie…, op. cit., s. 12.

³⁷ Tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 272.

³⁸ Zob. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995, s. 89 i n.; podobnie SN w wyr. z 23.3.2000 r., II CKN 874/98, Legalis oraz w wyr. SN z 19.1.2011 r., V CSK 211/10, Legalis.

³⁹ Zob. B. Dunaj (red.), Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1999, s. 612.

⁴⁰ Zob. Uzasadnienie…, op. cit., s. 2.

⁴¹ Ibidem, s. 2, 8 i 12.

⁴² Orz. SN z 29.2.1936 r., C II 2907/35, Zb.O. 1936, Nr 9, poz. 366.

⁴³ Orz. SN z 16.1.1934 r., C I 35/33, Zb.O. 1934, Nr 8, poz. 510.

⁴⁴ Orz. SN z 29.4.1938 r., C III 487/38, OSP 1938, poz. 199.

⁴⁵ C II 2907/35, OSNC 1936, Nr 9, poz. 366.

⁴⁶ Podobny pogląd wyraził SN w post. z 3.3.2004 r.III CK 360/02, Legalis.

⁴⁷ Uzasadnienie projektu Prawa upadłościowego z 1934 r., s. 15.

⁴⁸ Zob. Uzasadnienie…, op. cit., s. 12.