Inwestowanie w złoto w Polsce – zagadnienia prawne, prof. Rafał Adamus
Autor: Rafał Adamus – prof. dr hab. nauk prawnych, radca prawny, arbiter w sądownictwie polubownym. Autor kilkudziesięciu książek prawniczych (w tym monografii i komentarzy) i kilkuset artykułów naukowych poświęconych prawu handlowemu i cywilnemu.
Po wybuchu pandemii COVID 19 i agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę również w Polsce wzrosło zainteresowanie złotem inwestycyjnym. Rynek złota nie jest tu tak duży jak np. w Niemczech, niemniej z pewnością jest zauważalnym zjawiskiem. Nabywanie złota inwestycyjnego należy traktować tak jak każdą inwestycję, jest więc ona obarczona pewnym ryzykiem. Nie jest to zatem inwestycja dla każdego. Co warto wiedzieć przed podjęciem decyzji inwestycyjnych?
Prawo regulujące własność i obrót złotem może się zmieniać, inaczej wygląda prawo doby stabilizacji i pokoju, a inaczej prawo czasu niepokoju i wojny (a przed tymi okolicznościami ma m.in. zabezpieczać inwestycja w złoto).
Wymogi prawa konsumenckiego
Inwestowanie w złoto, jak wszystko na tym świecie, ma swoje wady i zalety. Jeżeli nabywcami złota inwestycyjnego są konsumenci, wówczas oferowanie i sprzedaż złota podlega drobiazgowym wymogom prawa konsumenckiego, m.in. w zakresie rzetelnej informacji dla konsumentów. Absolutnym minimum jest poinformowanie konsumentów o możliwych ryzykach inwestycyjnych. Nie chodzi tu może o ryzyko uderzenia w Ziemię złotej asteroidy, która zaburzy podaż złota (tak jak kiedyś wielkie odkrycia geograficzne). Niemniej, w szczególności przy inwestycjach krótkoterminowych, istnieje np. ryzyko odpływu kapitału z rynku złota, a tym samym zwiększenia jego podaży skutkującej spadkiem cen kruszcu. Uchybienia informacyjne, nieprawidłowości przy procedurze sprzedaży złota inwestycyjnego konsumentom (zwłaszcza przez Internet) mogą stanowić praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ustawy z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów[1]. Dopuszczanie się takiej praktyki może skutkować nałożeniem wysokiej kary pieniężnej w trybie administracyjnym.
Metal w stanie rodzimym
Złoto jest surowcem naturalnym. To metal w stanie rodzimym w rozumieniu art. 10 ust. 1 ustawy z 9.6.2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze[2]. Nie ma syntetycznego złota. Nie wydrukuje go drukarka 3D. Ocenia się, według szacunków Światowej Rady Złota, że znane zasoby złota na Ziemi zostaną wyczerpane do roku 2050. Na razie nie ma technologii eksploracji kosmosu celem pozyskania kruszcu. Dostępne w handlu złoto pochodzi albo z bieżącego wydobycia (którego koszty rosną), albo z obiegu złotem. O tym dilerzy złota najczęściej nie mówią, ale w wielu miejscach świata wydobycie złota narusza prawa człowieka, w tym prawa dzieci.
Zastosowanie złota
Atutem złota jest nie tylko budowana przez tysiąclecia legenda o jego wartości. Inaczej niż pieniądz wykonany z celulozy złoto ma zastosowanie praktyczne. Złoto jest metalem kowalnym, ciągliwym, trwałym – podlega stosunkowo łatwej obróbce. Ma zastosowanie przemysłowe, jubilerskie. Obecnie ma walor dobra inwestycyjnego przechowywanego w odpowiednich skarbcach banków centralnych.
Tzw. własność górnicza
W Polsce złoto jako metal w stanie rodzimym jest przedmiotem tzw. własności górniczej. Prawo własności górniczej przysługuje Skarbowi Państwa (art. 10 ust. 1 i 5 Prawa geologicznego i górniczego). Zatem złoto w stanie naturalnym w Polsce zawsze stanowi własność Skarbu Państwa, nawet jeżeli zostanie znalezione na powierzchni nieruchomości gruntowej przez jej właściciela.
Aby wydobywać złoto należy, po pierwsze, uzyskać od Skarbu Państwa tzw. użytkowanie górnicze. Po drugie, trzeba uzyskać koncesję na wydobycie (koncesji wymaga nawet poszukiwanie i rozpoznawanie złóż złota). Po trzecie, należy mieć tytuł prawny do nieruchomości, na której będzie prowadzone wydobycie. Z uwagi na niewielką wielkość złóż obecnie nie prowadzi się w Polsce wydobycia złota.
Złoto jako rzecz w rozumieniu Kodeksu cywilnego
Złoto już wydobyte ze złoża jest jako „przedmiot materialny” rzeczą w rozumieniu art. 45 KC. Złoto ze swej istoty nie jest zdolne do przynoszenia pożytków naturalnych w rozumieniu art. 53 § 1 KC.
Złoto jako rzecz może występować w różnych postaciach: jako samorodek, przetopiony złom, moneta bulionowa (czyli moneta inwestycyjna, bita w dużych ilościach, raczej bez wartości kolekcjonerskiej, chociaż zdarzają się wyjątki), moneta historyczna (numizmat), sztabka mennicza, wyrób jubilerski itp. Złoto może być składnikiem stopu metali. Złom złota jest rzeczą oznaczoną co do gatunku.
Sztabka mennicza, jeżeli ma wybity numer serii, jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości. Sztabkę menniczą w oryginalnym opakowaniu menniczym z numerem serii na opakowaniu również należy traktować jako rzecz oznaczoną co do tożsamości. Monety bulionowe są bite w seriach (w kolejnych latach zwykle zmienia się awers i rewers monety bulionowej), niemniej są rzeczami oznaczonymi co do gatunku.
W praktyce złoto nie przynosi tzw. pożytków cywilnych. Jak to ujął Warren Buffet: „złoto nie przynosi dywidendy”. Jest zatem „pasywnym” instrumentem inwestycyjnym. Uważa się, że jest przenośnikiem wartości w czasie. Carska złota rublówka była nazywana „świnką”, gdyż przez wiele lat stanowiła odpowiednik wartości handlowej tego przedstawiciela trzody chlewnej. W starożytności toga rzymska kosztowała 1 uncję złota, a mniej więcej tyle samo kosztuje w XXI wieku garnitur szyty na miarę.
Wartość handlowa złota
Złoto jest przedmiotem notowań na wielu światowych giełdach towarowych. Obecnie liderem jest London Bullion Market Association (LBMA). Oprócz giełdy w Londynie pewne znaczenie mają giełdy w Nowym Jorku, Zurychu, Sydney, Hongkongu. W ostatnich latach znaczenia nabiera giełda szanghajska z uwagi na pozycję Chin na globalnym rynku złota. Mówi się o możliwości stworzenia przez państwa tzw. BRICS (Brazylii, Rosji, Indii, Chin oraz Republiki Południowej Afryki) waluty do rozliczeń międzynarodowych, opartej na koszyku aktywów, w tym na złocie. Na polskim rynku znaczenie ma także kurs złotówki względem waluty, w której wyceniane jest złoto. Zupełnie innym zagadnieniem jest wartość złota przetworzonego, np. dzieł sztuki, numizmatów, zabytków. W tych ostatnich wypadkach są to wartości indywidualne, znacznie odbiegające od wartości złota nieprzetworzonego.
System wag w złocie
W użyciu są różne miary wag w złocie: gramy, kilogramy, tony (układ SI). Używana jest także tzw. uncja trojańska. Jedna uncja trojańska to 31,1034768 grama. Im większa ilość nabywanego złota, tym niższa jest jego cena.
Złoto a waluta polska
W rozumieniu polskiego prawa dewizowego złoto nie jest walutą polską. Nie jest zatem prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Formalnie złoto nie jest pieniądzem. Niemniej jest aktywem płynnym (łatwo je kupić i łatwo je sprzedać). Ma ono zdolność akumulacji wartości. Złoto stosunkowo łatwo jest podzielić, a później połączyć. Współcześnie każdy pieniądz to dług emitenta. Z kolei złoto jest aktywem. „Złoty polski” ładnie brzmi, ale polska waluta nie jest oparta na parytecie złota. To typowa waluta fiducjarna (czyli bazująca na zaufaniu do emitenta). Złoto w polskim systemie prawnym jest natomiast traktowane jako wartość dewizowa.
Złoto jako tradycyjny środek płatniczy
Złoto w zamierzchłych czasach było używane jako środek płatniczy. Z czasem ze złota zaczęto bić monety. W epoce monety kruszcowej emitenci pieniądza fałszowali zawartość złota w złocie. Ówczesne psucie monety było przyczyną poważnych kryzysów gospodarczych.
Dawniej emisja pieniądza papierowego bywała oparta na parytecie złota. Konferencja z Bretton Woods w 1944 r. oparła dolara amerykańskiego na stałym parytecie złota. Niemniej w USA drukowano dolary w ilości przewyższającej wartość posiadanych rezerw w złocie, co skutkowało nerwowymi roszczeniami o wymianę dolarów na złoto. Aby nie dopuścić do odpływu dolara z USA w 1971 r. prezydent Nixon zawiesił stosowanie porozumienia z Bretton Woods. Odtąd ma miejsce bezprecedensowy w historii dodruk pieniądza papierowego, a później kreacja elektronicznego pieniądza bankowego. Jest to źródło cyklicznych kryzysów finansowych. Szerzej na ten temat: R. Adamus, Dług i niewypłacalność. Analiza na czas kryzysu, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2024.
Złoto jako wartość dewizowa
W Polsce o ustroju finansowym złota decyduje prawo dewizowe. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 13 ustawy z 27.7.2002 r. – Prawo dewizowe[3] tzw. złotem dewizowym jest złoto w stanie nieprzerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850 r., a także półfabrykatów, z wyjątkiem tych stosowanych w technice dentystycznej; złotem dewizowym są również przedmioty ze złota zazwyczaj niewytwarzane z tego kruszcu. Złoto dewizowe jest tzw. wartością dewizową. Ta z kolei podlega specyficznej regulacji prawnej.
Wyrób ze złota jako zabytek
Zgodnie z art. 3 pkt 1 ustawy z 23.7.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami[4] zabytkiem jest m.in. rzecz ruchoma, w tym jej części, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, której zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Wyrób ze złota może zatem, na podstawie przywołanej klauzuli generalnej, zostać zakwalifikowany jako zabytek. Zabytki wykonane ze złota, o ile odpowiadają dalszym przesłankom, podlegają wpisowi do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa. Przepisy reglamentują możliwość np. przetopienia zabytków wykonanych ze złota czy ich stały wywóz za granicę. Wyrób ze złota będący zabytkiem może być przedmiotem obrotu, a także przedmiotem rozrządzenia mortis causa.
Wyrób ze złota jako muzealium
Wyroby ze złota mogą być muzealiami. Są nimi m.in. rzeczy ruchome stanowiące własność muzeum i wpisane do inwentarza muzealiów. Muzealia stanowią dobro narodowe (art. 21 ust. 1 ustawy z 21.11.1996 r. o muzeach[5]). Obrót wyrobami ze złota będącymi muzealiami podlega surowej reglamentacji, choć jest także możliwy `(art. 23 ustawy o muzeach).
Wyrób ze złota jako przedmiot kultu religijnego
Złoto służy za materiał do wykonywania przedmiotów kultu religijnego. W myśl art. 829 pkt 6 KPC nie podlegają egzekucji m.in. przedmioty służące do wykonywania praktyk religijnych. Zgodnie z ogólną regułą Prawa upadłościowego przedmioty niepodlegające egzekucji sądowej nie wchodzą również do masy upadłości. Analogicznie nie podlegają egzekucji administracyjnej przedmioty niezbędne zobowiązanemu i członkom jego rodziny do wykonywania praktyk religijnych (art. 8 § 1 pkt 9 ustawy z 17.6.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji[6]). Ustawodawca nie wskazuje dokładnie, czym konkretnie są przedmioty służące do wykonywania praktyk religijnych. Pojęcie to należy zatem rozumieć zgodnie z ogólnymi zasadami języka polskiego, z uwzględnieniem natury praktyk religijnych odpowiedniego obrządku. Muszą być one bezpośrednio i jednoznacznie związane z kultem religijnym. Ustawa nie wskazuje limitu ich górnej wartości.
Reglamentacja działalności gospodarczej w zakresie obrotu złotem w Polsce
Działalność gospodarcza polegająca na obrocie złotem inwestycyjnym (a ściślej polegająca na: kupnie i sprzedaży wartości dewizowych oraz pośrednictwie w ich kupnie i sprzedaży) może odbywać się w Polsce po uzyskaniu wpisu do rejestru działalności kantorowej. Prowadzenie rafinerii jest natomiast wolną działalnością gospodarczą.
Swobodny obrót złotem na terenie Polski
Właściciel złota inwestycyjnego obecnie może je swobodnie zbywać na terytorium Polski. Obrót złotem inwestycyjnym w Polsce jest legalny. Nie ma jakichkolwiek limitów dla wielkości prywatnej własności złota inwestycyjnego. Nie ma limitów transakcyjnych dla obrotu złotem. Nie ma wymogów rejestracji posiadanego złota inwestycyjnego. Choć nie zawsze tak było. Zakazy handlu złotem obowiązywały nie tylko w PRL, ale również w XX wieku w USA. Zasada swobodnego obrotu złotem w Polsce dotyczy zarówno czynności inter vivos (czyli np. sprzedaży, zamiany, darowizny), jak i mortis causa (czyli np. zapis, zapis windykacyjny; złoto podlega dziedziczeniu). Złoto inwestycyjne może być przedmiotem wkładu niepieniężnego do spółki kapitałowej albo wkładu do fundacji rodzinnej.
Ograniczenia dewizowe w Polsce w zakresie nabywania złota od nierezydentów spoza UE
Ograniczeniom podlega nabywanie przez rezydentów zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem innych podmiotów wartości dewizowych (w tym złota dewizowego) zbywanych przez nierezydentów z krajów trzecich (spoza UE i EOG), w zamian za inne wartości dewizowe lub krajowe środki płatnicze (art. 9 ust. 7 lit. e Prawa dewizowego). Dozwolone jest odstąpienie od tych ograniczeń na podstawie ogólnego albo indywidualnego zezwolenia dewizowego, w zakresie i na warunkach określonych w takim zezwoleniu (art. 5 PrDew).
Zagadnienie anonimowości i rejestracji transakcji obrotu złotem
Za gotówkę można nabyć złoto inwestycyjne o wartości do 15 000 euro (art. 25 PrDew).
Transakcja nabycia złota a jego fizyczne wydanie
Od nabycia złota inwestycyjnego, w ramach którego sprzedający wydaje kupującemu złoto w faktyczne posiadanie, należy odróżnić skrypty dłużne na złoto (w skrajnych sytuacjach mogą mieć one wartość papieru, na którym je przygotowano). Pewną zaletą złota inwestycyjnego jest to, że jego niewielka ilość kumuluje w sobie znaczną wartość. Dlatego jego przechowywanie nie wymaga wielkogabarytowych przestrzeni (co byłoby niezbędne, gdyby podobną sumę pieniężną zainwestować np. w srebro). Niektórzy dilerzy oferują jednocześnie usługę przechowania złota. W przypadku zawarcia umowy o najem skrzynki depozytowej w banku, zdeponowane tam złoto chronią ogólne przepisy o ochronie własności. Wartość umieszczonego w bankowych depozytach złota nie podlega ochronie ze strony Bankowego Funduszu Gwarancyjnego.
Przewóz złota przez granicę Polski
Niezbyt ciekawie wygląda regulacja przewozu złota przez granicę Polski w czasie pokoju. Nie chodzi tu o granicę Schengen czy o granicę UE. Rezydenci i nierezydenci przekraczający granicę państwową Polski są obowiązani zgłaszać, w formie pisemnej, organom celnym lub organom Straży Granicznej, przywóz do kraju oraz wywóz za granicę złota dewizowego, bez względu na ilość, jeżeli jego wartość przekracza łącznie równowartość 10 000 euro. Nie stanowi wykonania obowiązku zgłoszenia podanie w zgłoszeniu nieprawdziwych danych (art. 18 PrDew). Co więcej, rezydenci i nierezydenci są obowiązani przedstawiać organom celnym lub organom Straży Granicznej, na ich żądanie, przywożone do kraju lub wywożone za granicę wartości dewizowe. Organy celne oraz organy Straży Granicznej mogą podjąć odpowiednie czynności kontrolne (art. 19 PrDew).
Zagadnienia podatkowe
Na zasadzie art. 122 ustawy z 11.3.2024 r. o podatku od towarów i usług[7] dostawa, wewnątrzwspólnotowe nabycie i import złota inwestycyjnego (dokładnie określonego w ustawie) są zwolnione z podatku VAT.
Warto wiedzieć, że osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej, dokonujące sprzedaży złota inwestycyjnego po okresie 6 miesięcy od końca miesiąca, w którym nastąpiło jego nabycie, nie płacą podatku dochodowego, gdyż takie odpłatne zbycie nie jest podatkowym źródłem przychodów (art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy z 26.7.1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych[8]).
Nabycie własności złota poprzez odzysk wtórny
Współczesna technologia umożliwia odzyskanie złota z porzuconych elektrośmieci. Własność ruchomej rzeczy niczyjej (a w tym jej części składowej) nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne (art. 181 KC). Nabycie złota nastąpi przez jego odzysk z zakupionych w tym celu elektrośmieci, dywanów jubilerskich (na które spadały opiłki złota) itp.
Własność tzw. skarbu
Jeżeli rzecz (w tym np. wyroby ze złota) znaleziono w takich okolicznościach, że poszukiwanie właściciela byłoby bezcelowe, staje się ona przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych znalazcy i właściciela nieruchomości, na której rzecz została znaleziona, jeżeli jednak rzecz ta jest zabytkiem, staje się ona własnością Skarbu Państwa, a znalazca jest obowiązany wydać ją niezwłocznie właściwemu staroście (art. 189 KC). Polska nie jest krajem dla poszukiwaczy złotych skarbów.
Znalezienie zgubionego złota
Zagubione przez kogoś złoto jest – z punktu widzenia znalazcy – cudzą własnością. Schowanie do kieszeni znalezionej sztabki złota lub monety bulionowej jest przestępstwem. Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 284 § 1 KK). Nie oznacza to, że nie można w sposób legalny stać się właścicielem znalezionej sztabki, choć droga do tego celu jest długa. Zgodnie z art. 187 § 1 KC rzecz znaleziona, która nie zostanie przez osobę uprawnioną odebrana w ciągu roku od dnia doręczenia jej wezwania do odbioru, a w przypadku niemożności wezwania – w ciągu 2 lat od dnia jej znalezienia, staje się własnością znalazcy, jeżeli uczynił on zadość swoim obowiązkom. Jeżeli jednak rzecz została oddana staroście, znalazca staje się jej właścicielem, jeżeli rzecz odebrał w wyznaczonym przez starostę terminie. Przy czym zgodnie z art. 187 § 2 KC rzecz znaleziona będąca zabytkiem (co może dotyczyć niektórych wyrobów ze złota) po upływie terminu do jej odebrania przez osobę uprawnioną staje się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy znalezione stają się własnością powiatu po upływie terminu do ich odbioru przez znalazcę.
Przetworzenie, połączenie, pomieszanie złomu złota
Pomyłkowe wykorzystanie cudzego złomu złota (jako rzeczy zamiennej, oznaczonej tylko co do gatunku) do wytworzenia wyrobu jubilerskiego nie powoduje skutków, o których mowa w art. 190 KC. Z tych samych przyczyn nie znajdą zastosowanie art. 193 KC o połączeniu i pomieszaniu złomu złota. Stop złomu złota może być bez większego trudu podzielony na mniejsze frakcje.
Prawo właściciela do porzucenia i przetopienia złota
Właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej, a w tym złota przez to, że w tym zamiarze rzecz porzuci (art. 180 KC). Właściciel złota, np. w postaci monet bulionowych, sztabek menniczych, wyrobów jubilerskich może je przetopić (wyjąwszy zabytki).
Nabycie złota od nieuprawnionego
Zgodnie z ogólną zasadą wynikającą z art. 169 § 1 KC, jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze. Możliwe jest zatem skuteczne nabycie złota od nieuprawnionego. Od tej zasady są jednak pewne wyjątki. W myśl art. 169 § 2 KC w przypadku gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat 3 od chwili jej zgubienia, skradzenia lub utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu. Ponadto wyłączone jest nabycie wyrobu ze złota od nieuprawnionego, jeżeli był on wpisany do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury.
Przestępstwa związane ze złotem
Jedną z okoliczności przemawiającą przeciwko inwestowaniu w złoto jest ryzyko jego utraty w wyniku kradzieży. Złote sztabki mennicze czy złote monety bulionowe łatwo przetopić, a zatem w praktyce trudno jest odnaleźć pasera, postawić zarzut prokuratorski paserstwa, naprawić szkodę wynikłą z przestępstwa. Wyroby ze złota będące zabytkami wpisanymi do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa utraconymi przez właściciela w wyniku popełnienia czynu zabronionego, określonego w art. 278 § 1 i 3, art. 279 § 1, art. 280–283 albo art. 284 § 1–3 KK podlegają wpisowi do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury.
Złoto bywa też łatwym łupem wojennym. Możliwość jego przetopienia zaciera ślady grabieży.
Pierwotnie tekst ukazał się na stronie magazynu „Forbes”, www.forbes.pl, data publikacji: 10.04.2024
Szerzej na ten temat poczytasz w książce prof. Rafała Adamusa „Dług i niewypłacalność. Analiza na czas kryzysu” Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2024.
[1] T.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 594.
[2] T.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 633 ze zm.
[3] T.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 309.
[4] T.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 840 ze zm.
[5] T.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 385.
[6] T.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 2505 ze zm.
[7] T.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 361 ze zm.
[8] T.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 226 ze zm.