Poręczenie w KPK

Poręczenie jest nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym, który ma zabezpieczyć wypełnianie przez oskarżonego (podejrzanego) obowiązków procesowych, a więc stawiennictwo na każde wezwanie organu procesowego oraz powstrzymanie się od utrudniania postępowania.

Wyróżnia się poręczenie:

1)   majątkowe;
2)   społeczne;
3)   osoby godnej zaufania (indywidualne).

Poręczenie majątkowe

Przesłanki zastosowania poręczenia majątkowego są takie same jak przy tymczasowym aresztowaniu, a więc podstawa ogólna (art. 249 KPK) oraz jakakolwiek z podstaw szczególnych (art. 258 § 1–3 KPK).

W przeciwieństwie do tymczasowego aresztowania poręczenie majątkowe można łączyć z innymi nieizolacyjnymi środkami zapobiegawczymi, np. z zakazem opuszczania kraju, dozorem Policji etc.

Poręczenie majątkowe może ustanowić oskarżony lub inna osoba składając oświadczenie pisemnie lub ustnie z wpisem do protokołu.

Poręczenie majątkowe może przybrać postać:

1)   pieniędzy (polskie i obce);
2)   papierów wartościowych emitowanych w Polsce i za granicą, np. obligacje Skarbu Państwa, czeki, akcje;
3)   hipoteki, która zabezpiecza wierzytelność na nieruchomości;
4)   zastawu, który w przeciwieństwie do hipoteki ustanawia się na rzeczach ruchomych bądź prawach majątkowych zbywalnych.

Nie można ustanowić poręczenia majątkowego na mieniu będącym już przedmiotem zabezpieczenia majątkowego, bowiem trudno uznać, że skutecznie zabezpieczałoby to tok postępowania karnego.

Postanowienie o poręczeniu wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Postanowienie to powinno zawierać:

1)   wysokość poręczenia;
2)   rodzaj poręczenia;
3)   warunki poręczenia majątkowego;
4)   termin złożenia przedmiotu poręczenia.

Wszystko to trzeba ustalić, mając na względzie sytuację materialną oskarżonego i składającego poręczenie majątkowe, wysokość wyrządzonej szkody oraz charakter popełnionego czynu.

Ponadto osobę składającą poręczenie należy pouczyć o obowiązkach wynikających z poręczenia i skutkach ich niedotrzymania (art. 273 KPK), zaś składający poręczenie powinien przedłożyć organom procesowym adres do doręczeń.

Istotne dla poręczającego jest to, że organ zawiadamia go o każdorazowym wezwaniu oskarżonego do stawiennictwa (art. 267 KPK). Może on wówczas zareagować na możliwe nie zawsze zgodne z prawem zachowania oskarżonego (podejrzanego), które mogą spowodować przepadek poręczenia. Poręczający ma obowiązek informowania organu procesowego o każdych działaniach oskarżonego (podejrzanego), które mają na celu utrudnianie postępowania, oraz czynnościach zmierzających do uchylenia się od stawiennictwa (art. 273 § 2 KPK).

Wyróżnia się dwie formy przepadku przedmiotu bądź ściągnięcia sumy poręczenia: obligatoryjny i fakultatywny. Są one uzależniane od zachowania się oskarżonego (podejrzanego).

Obligatoryjny przepadek przedmiotu lub ściągnięcie sumy poręczenia następuje w razie ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zaś fakultatywnie, jeśli oskarżony (podejrzany) w inny sposób utrudnia postępowanie karne, np. matactwo (art. 268 § 1 KPK).

Fakultatywny przepadek przedmiotu lub ściągnięcie sumy poręczenia może być również orzeczone w razie niezgłoszenia się na wezwanie do odbycia kary (art. 269 § 2 in fine KPK).

Ucieczka ma miejsce wtedy, gdy oskarżony (podejrzany) wydalił się z miejsca zamieszkania bez podania adresu i bez zamiaru szybkiego powrotu.

Ukrywaniem się jest z kolei niestawianie się na wezwania organu procesowego i unikanie z nim kontaktu.

O przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięciu sumy poręczenia orzeka z urzędu sąd, przed którym postępowanie się toczy, zaś w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora – sąd właściwy do rozpoznania sprawy (art. 270 § 1 KPK).

Orzeczenie to zapada na posiedzeniu, w którym mogą wziąć udział oskarżony, poręczający i prokurator lub złożyć wyjaśnienia na piśmie. Oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się na posiedzenie, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za potrzebne.

Na podstawie art. 268 § 1a KPK sąd może orzec częściowy przepadek przedmiotu poręczenia lub częściowe ściągnięcia wartości majątkowych stanowiących przedmiot poręczenia. W tej sytuacji stosuje równolegle wobec oskarżonego inny jeszcze środek zapobiegawczy (z wyjątkiem tymczasowego aresztowania), z uwzględnieniem wymogów art. 258 § 4 KPK, a więc nasilenia obaw, które wywołały zastosowanie tego środka i stadium procesu w jakim jest obecnie postępowanie oraz zakres dokonanych już zabezpieczeń dowodowych. W literaturze zaznacza się, że decyzja o zastosowaniu innego środka ma charakter obligatoryjny, a odwołanie się do treści art. 258 § 4 KPK ma wyłącznie formalny charakter.

W uzasadnieniu do projektu ustawy nowelizującej Kodeks postępowania karnego z 27.9.2013 r. wskazano, że to rozwiązanie ma na celu poprawę realizowania swoich obowiązków przez poręczającego (bez znaczenia czy to osoba trzecia, czy sam oskarżony), gdyż w momencie utraty części sumy poręczenia, „dbałby bardziej o to, by nie utracić reszty, a więc i o to, aby sam oskarżony, za którego poręczył, wywiązywał się ze swych obowiązków procesowych”.

Uzasadnienie do ustawy z 27.9.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1247 ze zm.).

Na postanowienie w przedmiocie przepadku przedmiotu lub ściągnięcia sumy poręczenia przysługuje zażalenie (art. 270 § 3 KPK).

Wypada dodać, że ulegające przepadkowi przedmioty poręczenia lub ściągnięte sumy poręczenia majątkowego przekazuje się lub przelewa na rzecz Skarbu Państwa. Pokrzywdzony ma wówczas pierwszeństwo zaspokojenia na nich swoich roszczeń wynikających z przestępstwa, jeżeli w inny sposób nie można uzyskać naprawienia szkody.

Z kolei z chwilą ustania poręczenia majątkowego przedmiot poręczenia zwraca się, a sumę poręczenia zwalnia się, pod tym jednak warunkiem, że w razie prawomocnego skazania oskarżonego na karę pozbawienia wolności następuje to z chwilą rozpoczęcia odbywania przez niego kary (art. 269 § 2 KPK).

Ustanie poręczenia następuje w momencie:

1)   uchylenia bądź zmiany poręczenia majątkowego na inny środek zapobiegawczy za wyjątkiem sytuacji, gdy zastosowano tymczasowe aresztowanie. Wówczas poręczenie majątkowe ustaje z chwilą osadzenia oskarżonego (podejrzanego) w areszcie śledczym;
2)   uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w danej sprawie;
3)   zgłoszenia się skazanego do odbycia prawomocnie orzeczonej kary.

Cofnięcie poręczenia jest dopuszczalne, aż do chwili jego ustania. Samo złożenie oświadczenia przez poręczającego o cofnięciu poręczenia nie powoduje jego cofnięcia.
Cofnięcie poręczenia majątkowego staje się skuteczne z chwilą:
1)   przyjęcia nowego poręczenia majątkowego;
2)   zastosowania innego środka zapobiegawczego;
3)   odstąpienia od stosowania środka zapobiegawczego.

Trzeba pamiętać, że niemożliwe jest cofnięcie poręczenia majątkowego i zwrot przedmiotów, jeżeli już zapadło postanowienie o jego przepadku lub o ściągnięciu sumy poręczenia (art. 269 § 4 KPK).

Poręczenie społeczne i osoby godnej zaufania

Podobnie jak przy poręczeniu majątkowym, aby zastosować poręczenie społeczne, muszą zaistnieć przesłanki: ogólna i szczególna stosowania środków zapobiegawczych.

Warunkiem udzielenia poręczenia społecznego jest określony związek między poręczającym a oskarżonym (podejrzanym). W związku z tym poręczenie można przyjąć od:

1)   pracodawcy, u którego oskarżony jest zatrudniony;
2)   kierownictwa szkoły lub uczelni, których oskarżony jest uczniem lub studentem;
3)   zespołu, w którym oskarżony pracuje lub uczy się;
4)   organizacji społecznej, której oskarżony jest członkiem;
5)   zespołu żołnierskiego, jeżeli oskarżony jest żołnierzem.

Poręczający gwarantują, że oskarżony (podejrzany) stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania (art. 271 KPK).

We wniosku o przyjęcie poręczenia należy wskazać osobę, która ma wykonywać obowiązki poręczającego. Musi ona złożyć oświadczenie o przyjęciu tych obowiązków. Do wniosku o przyjęcie poręczenia zespół lub organizacja społeczna dołącza wyciąg z protokołu zawierającego uchwałę o podjęciu się poręczenia.

Decyzję w przedmiocie poręczenia społecznego wydaje sąd lub prokurator na posiedzeniu w formie postanowienia, na które przysługuje zażalenie.

Poręczenie osoby godnej zaufania polega na przyjęciu od osoby poręczającej zapewnienia, że oskarżony (podejrzany) stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania. Warunkiem dopuszczalności jest istnienie podstawy ogólnej i podstaw szczególnych stosowania środków zapobiegawczych.

Postanowienie o poręczeniu osoby godnej zaufania wydaje sąd lub prokurator w formie postanowienia, w którym m.in. należy wskazać obowiązki oskarżonego (podejrzanego). Obowiązek ten może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego (art. 272 w zw. z art. 275 § 2 KPK).

Jeżeli mimo poręczenia oskarżony (podejrzany) nie stawi się na wezwanie lub w inny bezprawny sposób będzie utrudniał postępowanie to organ stosujący środek zapobiegawczy zawiadamia o tym udzielającego poręczenia.

Ponadto, może zawiadomić bezpośredniego przełożonego osoby, która złożyła poręczenie, i organizację społeczną, do której należy, a także statutowy organ nadrzędny nad poręczającą organizacją społeczną, pod warunkiem że zostanie stwierdzone zaniedbanie obowiązków wynikających z poręczenia. Przed zawiadomieniem należy osobę, która złożyła poręczenie, wezwać w celu złożenia wyjaśnień.

Źródło: dr K. T. Boratyńska, dr Ł. Chojniak, dr W. Jasiński, Postępowanie karne