Pożyczka

Pojęcie i charakterystyka ogólna

Pożyczka jest umową, przez którą dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego pożyczkę określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości (art. 720 KC).

W wyniku spełnienia świadczenia przez dającego pożyczkę określone przedmioty majątkowe stają się własnością biorącego pożyczkę. Zasilają one jednak tylko czasowo majątek biorącego pożyczkę, który zobowiązany jest do zwrotu, tzn. do przeniesienia na drugą stronę własności tej samej ilości pieniędzy albo rzeczy tego samego rodzaju. W ramach tej konstrukcji pieniądze traktowane są jak rzeczy ruchome oznaczone tylko co do gatunku.

Z jurydycznego punktu widzenia pożyczka polega na zobowiązaniu stron do przeniesienia własności pieniędzy[1] lub innych rzeczy oznaczonych rodzajowo, natomiast jej gospodarczy sens wyraża się w tym, że biorący pożyczkę uzyskuje możliwość korzystania przez pewien czas z wartości majątkowych przekazanych mu przez dającego pożyczkę.

Umowa pożyczki – wbrew dawniejszej tradycji – została w Kodeksie cywilnym skonstruowana jako umowa konsensualna, a nie realna. Jej zawarcie, gdy wartość przedmiotu pożyczki przekracza tysiąc złotych, wymaga zachowania formy dokumentowej (forma ad probationem, art. 720 § 2 w zw. z art. 74 KC).

Pożyczka jest czynnością prawną dwustronnie zobowiązującą, ale nie wzajemną, ponieważ obowiązek zwrotu przedmiotu pożyczki nie stanowi ekwiwalentu jego dania.

Pożyczka może przybrać postać bądź to umowy darmej, bądź odpłatnej, co zależy od woli stron. W tym ostatnim przypadku świadczenie biorącego pożyczkę polega zwykle na zapłacie odsetek. Również wtedy umowa pożyczki nie ma charakteru wzajemnego; odsetki nie stanowią świadczenia wzajemnego za przeniesienie własności przedmiotu pożyczki, który w myśl umowy podlega zwrotowi[2].

W odróżnieniu od umowy użyczenia lub najmu, z którymi to umowami pożyczka jest często w języku powszechnym identyfikowana, polega ona zawsze na przeniesieniu własności pieniędzy lub innych rzeczy ruchomych z równoczesnym obowiązkiem zwrotu nie tych samych, lecz takich samych przedmiotów, w tej samej ilości.

Przykład: A pożycza przyjacielowi B 100 zł; sąsiadka A pożycza sąsiadce B kilogram cukru; rolnik A pożycza od rolnika B karmę dla zwierząt. Natomiast A użycza B parasol, który B ma następnie mu zwrócić; biblioteka uniwersytecka użycza studentowi książkę. Jeżeli jednak ktoś korzysta z książki odpłatnie, to ją najmuje; podobnie w wypożyczalni sprzętu turystycznego, kaset wideo, zawiera się umowę najmu, np. namiotu, kasety z nagranym filmem.

Do pożyczek, których przedmiotem są pieniądze, znajdują zastosowanie przepisy ogólne o zobowiązaniach pieniężnych. Zgodnie z art. 358 KC, pożyczki pieniężne mogą być na obszarze RP zaciągane nie tylko w pieniądzu polskim, ale i w walucie obcej.

Prawa i obowiązki stron

1. Dającego pożyczkę

Dający pożyczkę jest zobowiązany do dokonania wszelkich czynności niezbędnych do przeniesienia na własność biorącego przedmiotu pożyczki, w szczególności do wydania znaków pieniężnych (gotówki) albo rzeczy zamiennych (por. art. 155 § 2 KC). Jako wydanie przedmiotu pożyczki pieniężnej należy też traktować zapłatę bezgotówkową[3].

Jeżeli termin wydania przedmiotu pożyczki nie został inaczej określony (w szczególności przez umowę stron), znajdzie zastosowanie ogólna zasada spełnienia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 KC).

Obowiązek wydania przedmiotu pożyczki ustaje w dwóch przypadkach:

1) jeżeli dający pożyczkę odstępuje od umowy, co może uczynić, gdy zwrot pożyczki jest wątpliwy z powodu złego stanu majątkowego drugiej strony; uprawnienie do odstąpienia nie przysługuje mu jednak, jeżeli w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym drugiej strony wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć (art. 721 KC);

Pogorszenie stanu majątkowego biorącego pożyczkę po zawarciu umowy pożyczki zawsze więc uzasadnia odstąpienie od umowy i niewydanie przedmiotu pożyczki.

2) jeżeli roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki uległo przedawnieniu, co następuje z upływem sześciu miesięcy od chwili, kiedy przedmiot pożyczki miał być wydany (art. 722 KC), a dający pożyczkę powołał się na upływ terminu przedawnienia. Przepis ten chroni interesy dającego pożyczkę, który nie powinien zbyt długo pozostawać w niepewności co do tego, czy biorący pożyczkę skorzysta ze swego uprawnienia i weźmie przedmiot pożyczki.

Dający pożyczkę ponosi odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne wydanej rzeczy (art. 724 KC). Odpowiedzialność ta została ukształtowana według łagodnych zasad przyjętych także przy użyczeniu (art. 711 KC) i darowiźnie (art. 892 KC). Dający pożyczkę odpowiada więc tylko za szkodę, którą wyrządził biorącemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich, przy czym jest zwolniony i z tej odpowiedzialności, gdy biorący pożyczkę mógł z łatwością wadę zauważyć.

2. Biorącego pożyczkę

Biorący pożyczkę nie jest zobowiązany do odebrania przedmiotu pożyczki; przysługuje mu natomiast roszczenie o jego wydanie (art. 722 KC).

Jeżeli przedmiot pożyczki został przez niego odebrany, powinien go zwró­cić w terminie umówionym. W razie nieoznaczenia terminu zwrotu, znajduje zastosowanie art. 723 KC, który przewiduje zwrot w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę. Nie stosuje się więc do obowiązku zwrotu pożyczki art. 455 KC o niezwłocznym spełnieniu świadczenia po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Termin oznaczony przez czynność prawną (umowa stron, wypowiedzenie przez dającego pożyczkę) poczytuje się w zasadzie za zastrzeżony na korzyść biorącego pożyczkę (por. art. 457 KC); może on zatem zwrócić pożyczkę przed czasem.

Obowiązek wcześniejszego zwrotu przedmiotu pożyczki powstaje wówczas, gdy dający pożyczkę stosownie do zasad ogólnych (art. 458 KC) może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin. Przypadki natychmiastowej wymagalności roszczenia o zwrot pożyczki wiążą się z niewypłacalnością biorącego pożyczkę oraz znacznym zmniejszeniem zabezpieczenia wierzytelności wskutek okoliczności, za które biorący pożyczkę ponosi odpowiedzialność.

Obowiązek płacenia odsetek (albo odpłaty w innej postaci) ciąży na biorącym pożyczkę tylko wtedy, gdy jest zastrzeżony w umowie albo w przepisach pozakodeksowych.

Co do odsetek, por. art. 359 KC oraz art. 481, 482 KC dotyczące opóźnienia ze spełnieniem świadczeń pieniężnych.

Jeżeli w treści umowy pożyczki nie została zamieszczona wyraźna klauzula o jej odpłatności, nie przesądza to jeszcze o darmym charakterze pożyczki. Przypomnieć bowiem należy, że treść czynności prawnej ustala się biorąc pod uwagę cały kontekst sytuacyjny oraz reguły wykładni wskazane w art. 65 KC.

Przedawnienie

Roszczenie dającego pożyczkę o jej zwrot przedawnia się z upływem ogólnych terminów przedawnienia (art. 118 KC).

Roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki ulega przedawnieniu, jak już wspomniano, z upływem sześciu miesięcy od chwili, gdy przedmiot ten miał być wydany (art. 722 KC).

Pożyczka bankowa

Wśród wymienionych w przepisach Prawa bankowego rodzajów działalności banków, wyraźnie zostało przewidziane udzielanie przez banki pożyczek, z tym że mogą to być – w odróżnieniu od pożyczki uregulowanej w Kodeksie cywilnym – tylko pożyczki pieniężne (art. 5 ust. 2 PrBank).

Pożyczkę bankową regulują przede wszystkim przepisy kodeksowe o umowie pożyczki (art. 720–724), a ponadto przepisy PrBank.

Pożyczki bankowe są zawsze odpłatne, a odpłata przybiera postać odsetek.

Stosowane stawki oprocentowania, m.in. pożyczek, bank ma obowiązek ogłaszać w miejscu wykonywania czynności, w sposób ogólnie dostępny (art. 111 PrBank).

W kwestii oprocentowania, a także zabezpieczenia spłaty pożyczki udzielonej przez bank znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące kredytu (art. 78 PrBank). W szczególności, zgodnie z tymi przepisami, zasady oprocentowania określa umowa pożyczki; powinna ona także określać sposób zabezpieczenia spłaty pożyczki.

Wierzytelności wynikające z czynności bankowych (m.in. z udzielania pożyczek pieniężnych) mogą być, na żądanie banku, zabezpieczone z wykorzystaniem sposobów przewidzianych w Kodeksie cywilnym, w prawie wekslowym, jak i stosownie do zwyczajów przyjętych w obrocie krajowym i zagranicznym (art. 93 ust. 1 PrBank). Aprobując utrwaloną praktykę, Prawo bankowe wyraźnie przewiduje tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie co do rzeczy ruchomych i papierów wartościowych (art. 101), a także tzw. kaucję, polegającą na przeniesieniu na własność banku określonej kwoty w złotych lub w innej walucie wymienialnej, którą bank zobowiązany jest zwrócić po spłacie zadłużenia (art. 102).

Prawa i obowiązki stron umowy pożyczki bankowej określa szczegółowo umowa zawarta przez bank z biorącym pożyczkę, przy czym jej treść wyznaczają w głównej mierze ogólne warunki umów lub regulaminy bankowe. W praktyce bankowej pożyczka (nazywana też kredytem) występuje w różnych odmianach, a odrębności dotyczą np. zasad spłaty, systemu zabezpieczeń, kręgu potencjalnych pożyczkobiorców.

Przykład: Kredyt dyskontowy, akceptacyjny, pożyczka lombardowa (zabezpieczona zastawem), pożyczka hipoteczna zabezpieczona hipoteką.

Zasady udzielania pożyczek przez banki, m.in. limity obciążeń, zakazy uprzywilejowania, określają bliżej przepisy Prawa bankowego, które mają także na względzie obciążenia z innych tytułów, takich jak udzielanie kredytów, poręczeń, gwarancji bankowych (np. art. 71, 79 PrBank).

^[1]  Przedmiotem pożyczki mogą być znaki pieniężne, ale możliwe jest posłużenie się bezgotówkowymi formami zapłaty, zob. A. Szpunar, O umowie pożyczki, s. 33; W. Pyzioł, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, wyd. 2, s. 336 i n.; A. Janiak, M. Janiak, [w:] Gutowski, Komentarz KC, t. II, s. 883–884.
^[2]  Por. dyskusyjną opinię M. Lemkowskiego, Oprocentowanie jako świadczenie wzajemne, PiP 2005, z. 1; tenże, Odsetki cywilnoprawne, Kraków 2007, s. 161 i n.
^[3]  Por. A. Szpunar, O umowie pożyczki, s. 35; zob. też Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, wyd. 12, Warszawa 2016, Nb. 158.

Źródło: prof. dr hab. J. Panowicz-Lipska, prof. dr hab. Z. Radwański †, Zobowiązania – część szczegółowa