Prawo do pomocy prawnej w postępowaniu przed ETPCz w Strasburgu

Tekst pochodzi z numeru: 1 (130) styczeń 2012

dr Anna Dąbrowska*

Wstęp

By skarga indywidualna (ang. individual complaint) nie została odrzucona i była pozytywnie przez Trybunał rozpatrzona, skarżący musi skrupulatnie spełnić przesłanki formalne i materialne określone zarówno w samej Konwencji, jak i wynikające z procedury postępowania przed organem strasburskim. Głównymi wymogami, które łącznie muszą być spełnione przez podmiot wnoszący skargę do ETPCz w Strasburgu, są: przesłanka ratione personae, przesłanka ratione materiae, przesłanka ratione temporis, przesłanka ratione loci, a ponadto wymóg formy pisemnej, dochowanie odpowiedniego terminu do wniesienia skargi oraz wyczerpanie wszystkich środków odwoławczych przewidzianych prawem wewnętrznym. Istotnym novum, wprowadzonym mocą protokołu Nr 14 do EKPCz⁴, jest „znaczący uszczerbek” (ang. significant disadvantage), którego musi doznać skarżący z powodu zarzucanego naruszenia postanowień Konwencji lub protokołów dodatkowych.

Znaczący jest również fakt, że skarżący musi wypełnić bardzo skrupulatnie formularz skargi, składający się z ośmiu części, gdyż to właśnie on stanowi w późniejszym etapie podstawę do zbadania sprawy przez Trybunał. Dopiero wówczas, gdy powyższe wymogi zostaną łącznie spełnione przez skarżącego, ETPCz będzie mógł nadać skardze dalszy bieg.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest dostęp do pomocy prawnej w postępowaniu przed Trybunałem w Strasburgu. Zapoz­nanie się z tą problematyką jest bardzo istotne, ponieważ zdarzają się sytuacje, w których uprawnione do wystąpienia ze skargą podmioty zostały pozbawione prawa, zagwarantowanego im przez wspomniany powyżej art. 34 EKPCz, z uwagi na bariery natury finansowej. W celu uniknięcia podobnych przypadków Europejska Komisja Praw Człowieka⁵ doprowadziła do ustanowienia zasad, na podstawie których skarżący może skorzystać z takiej właśnie pomocy.

Instytucja ta została utworzona w celu zapobiegania przypadkom, w których sytuacja skrajnego ubóstwa pozbawia jednostki efektywnego korzystania z ich praw – praw, które powinny być zabezpieczone w sposób jednakowy dla wszystkich, co potwierdzają postanowienia art. 14 EKPCz⁶.

Bardzo często zdarzają się przypadki, kiedy to obywatele rezygnują ze skarżenia swoich rządów przed Trybunałem w Strasburgu. Jedną z najczęstszych przyczyn takiego stanu rzeczy są właśnie przerastające ich koszty finansowe związane z udziałem w postępowaniu, a co się nierozerwalnie z tym wiąże – wynajęcie wykwalifikowanego specjalisty reprezentującego skarżącego. Nie wszyscy, nawet ci, wydawać by się mogło, najlepiej poinformowani, wiedzą, że osoby uprawnione do złożenia skargi do Trybunału, których nie stać na poniesienie kosztów związanych z udziałem w procesie, mają możliwość zwrócenia się do Trybunału o zwrot takich kosztów. W konsekwencji tego skarżący może się ubiegać o pomoc finansową na pokrycie kosztów związanych z opłaceniem odpowiednio wykwalifikowanego pełnomocnika, którego obecność jest niezbędna w razie uczestnictwa w rozprawie. Regulamin ETPCz wprowadza tzw. przymus adwokacki⁷, w następstwie czego skarżący musi być reprezentowany przez wykwalifikowanego eksperta na każdej rozprawie zarządzonej przez Izbę, chyba że przewodniczący Izby, w drodze wyjątku, zezwoli skarżącemu na przedstawienie swojej sprawy osobiście, z zastrzeżeniem w razie potrzeby obecności adwokata lub innego zaaprobowanego przedstawiciela⁸.

W momencie składania wstępnej skargi nie jest konieczne reprezentowanie skarżącego przez przedstawiciela. Trybunał nie zasądza zwrotu kosztów sporządzenia wstępnej skargi przez prawnika. Na późniejszym etapie postępowania, po powiadomieniu rządu o wniesieniu skargi i zwróceniu się do rządu o przedstawienie pisemnego stanowiska, skarżący może się ubiegać o bezpłatną pomoc prawną.

Warunki przyznawania, odwołania lub zmiany pomocy prawnej skarżącemu

Jak trafnie zauważa D. Gomien, już w pierwszych latach funkcjonowania Konwencji stało się oczywiste, że jednostki i ich organizacje, które zamierzają przedłożyć swe sprawy organom w Strasburgu, mogą być pozbawione – z uwagi na brak wystarczających środków finansowych – tej ochrony, jaką gwarantuje im Konwencja. Ponieważ ograniczenie dostępu do mechanizmów kontrolnych wyłącznie z przyczyn natury finansowej mogłoby mieć negatywny wpływ na integralność Konwencji, Komisja uchwaliła specjalny załącznik do swojego Regulaminu wewnętrznego, który ustanowił reguły przyznawania pomocy prawnej skarżącym⁹.

Artykuł 6 ust. 3 lit. c EKPCz wprost nawiązuje do udzielenia pomocy prawnej, ale wyłącznie w odniesieniu do postępowań karnych. Zgodnie z tym przepisem każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą, jeżeli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, ma prawo co najmniej do korzystania z bezpłatnej pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości¹⁰. Przy ocenie „dobra wymiaru sprawiedliwości” Trybunał bierze pod uwagę przede wszystkim: ciężar gatunkowy sprawy, stopień jej skomplikowania w sferze faktów i problemów prawnych wchodzących w grę.

Jeśli więc oskarżony chce skorzystać z pomocy adwokata, należy mu to zagwarantować. Osobiście może bronić się tylko wówczas, gdy nie sprzeciwia się temu dobro wymiaru sprawiedliwości. Sąd nie może nakazać oskarżonemu, by bronił się osobiście. Nie można pominąć faktu, że powołanie obrońcy nie jest wyrazem rezygnacji z osobistej obrony, ale wynika niewątpliwie z potrzeby wsparcia obrony przez profesjonalnego obrońcę. Zatem uprawnienie do korzystania z pomocy obrońcy w żadnym razie nie wyklucza prawa do bronienia się osobiście.

Pomoc prawna jest podstawowym prawem uznawanym przez Radę Europy¹¹. Jest swego rodzaju gwarantem dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Prawo do obrony i korzystania z pomocy obrońcy jest ważnym elementem rzetelnego procesu sądowego w sprawach karnych. Konwencja pozostawia jednak państwom wybór sposobu zagwarantowania tego prawa. Trybunał ma jedynie ustalić, czy wybrana metoda jest zgodna z wymaganiami rzetelnego procesu sądowego.

Jak podkreśla S. Trociuk: „na gruncie Konwencji prawo do uzyskania pomocy prawnej nie ogranicza się jednak wyłącznie do spraw karnych, lecz w określonych sytuacjach obejmuje także sprawy cywilne. Zgodnie bowiem z przywołanym powyżej art. 14 EKPCz korzystanie z praw i wolności wymienionych w Konwencji (a więc i prawa do sądu) powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej m.in. z takich powodów jak majątek”¹².

Prawo do pomocy prawnej wpisane również zostało do Regula­minu ETPCz, który określa zasady przyznawania przez Trybunał pomocy prawnej skarżącemu uczestniczącemu w postępowaniu ze skargi indywidualnej. W świetle Regulaminu ETPCz przewodniczący Izby, z własnej inicjatywy lub na wniosek skarżącego, podejmuje decyzję o przyznaniu pomocy finansowej skarżącemu¹³. Autor skargi niniejszą pomoc otrzymuje od momentu złożenia przez państwo obserwacji co do dopuszczalności skargi lub od upływu terminu do ich złożenia. Procedura przyznania pomocy prawnej może mieć wobec powyższego miejsce po otrzymaniu przez skarżącego repliki odpowiedzi państwa pozwanego. Do tego momentu skarżący jest skazany na własną inicjatywę w tym zakresie. Była już o tym mowa w pierwszych akapitach artykułu, lecz warto podkreślić raz jeszcze, że pomocy prawnej nie można uzyskać we wcześniejszym stadium postępowania, np. w celu wniesienia skargi.

Przyznanie pomocy prawnej w postępowaniu przed Izbą rozciąga się również na postępowanie przed Wielką Izbą.

Regulamin ETPCz stanowi, że pomoc prawną przyznaje się wyłącznie wtedy, gdy przewodniczący Izby jest przekonany, iż jest to niezbędne dla właściwego przebiegu sprawy przed Izbą, oraz gdy skarżący wykaże, że nie posiada wystarczających środków na pokrycie części lub całości wymaganych kosztów obrony¹⁴. Trybunał każdorazowo odwołuje się do okoliczności konkretnej sprawy.

W świetle art. 50 EKPCz koszty działalności ETPCz ponosi RE. Zgodnie z tym postanowieniem Trybunał nie ma swojego odrębnego budżetu, a jego budżet stanowi część głównego budżetu całej organizacji. Budżet ETPCz obejmuje: uposażenia sędziów, wynagrodzenia urzędników Kancelarii Trybunału oraz pozostałe wydatki (m.in. związane z tłumaczeniami, pomocą prawną, wyjazdami służbowymi, kosztami reprezentacyjnymi). W konsekwencji powyższego pomoc prawna przyznawana jest ze środków budżetu RE. Środki z budżetu RE przeznaczone na pomoc prawną mają zapewnić nawet najuboższym pokrzywdzonym skuteczne popieranie przed Trybunałem skarg przeciwko państwu.

Budżet RE, obejmujący budżet Trybunału, jest dyskutowany i uchwalany corocznie przez Komitet Ministrów Rady Europy¹⁵ (art. 16 Statutu RE¹⁶). Pieniądze na działalność RE pochodzą ze składek wnoszonych przez wszystkie państwa członkowskie RE (aktualnie 47 państw), proporcjonalnie do ich liczby ludności i produktu krajowego brutto. Na rok 2012 budżet RE, zatwierdzony przez KMRE, będzie wynosił 205 mln euro. Niemcy, Francja, Włochy, Wielka Brytania i Rosja są tzw. wielkimi płatnikami i przekazują każdego roku do budżetu RE po 24,5 mln euro. Polska wpłaci w przyszłym roku ponad 4,5 mln euro.

W celu spełnienia ekonomicznej przesłanki udzielenia pomocy prawnej skarżący powinien dowieść, że nie stać go na pokrycie kosztów obrony. Wypełnia on deklarację o swoim majątku i dochodach, środkach kapitałowych oraz wszelkich innych zobowiązaniach finansowych względem osób będących na utrzymaniu skarżącego czy jakichkolwiek innych zobowiązaniach finansowych. Ponadto deklarację taką muszą poświadczyć odpowiednie władze krajowe¹⁷. Co szczególnie interesujące, w sprawie zasadności udzielenia pomocy prawnej skarżącemu musi na piśmie wypowiedzieć się również zainteresowane w sprawie państwo. Tak więc dla swojej skuteczności owa deklaracja wymaga poświadczenia przez właściwą władzę lub władze krajowe. Po otrzymaniu wskazanych powyżej informacji przewodniczący Izby podejmuje decyzję w przedmiocie przyznania pomocy prawnej, a szef Kancelarii powiadamia o fakcie tym skarżącego i zainteresowane państwo¹⁸.

Przyznana na warunkach wyżej opisanych pomoc prawna przeznaczona jest na wydatki związane z udziałem jednego pełnomocnika skarżącego, chyba że Trybunał uzna za właściwe sfinansowanie większej liczby przedstawicieli strony. Korzystanie z usług więcej niż jednego adwokata może być czasami usprawiedliwione z uwagi na powagę kwestii podniesionych w sprawie. Przykładowo w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce¹⁹ ETPCz uznał, że uzasadnione jest skorzystanie przez skarżącą z pomocy czterech prawników. Ponadto opisywana pomoc może obejmować koszty podróży, utrzymania i inne konieczne wydatki zarówno strony, jak i jej pełnomocnika.

Po wydaniu decyzji o przyznaniu pomocy prawnej szef Kance­larii Trybunału ustala wysokość honorariów do zapłaty zgodnie z obowiązującymi w pomocy prawnej stawkami, jak również wysokość wydatków do pokrycia²⁰.

Od 1.1.2007 r. obowiązują następujące stawki związane z pomocą prawną:

A. Honoraria i wydatki:

1. Przygotowanie sprawy:

1) złożenie argumentów na piśmie, na żądanie Trybunału, dotyczących dopuszczalności lub przedmiotu skargi,

2) dodatkowe uwagi na żądanie Trybunału (dotyczące dopuszczalności lub przedmiotu niezależnie od stadium postępowania),

3) przedłożenia dotyczące słusznego zadośćuczynienia lub ugody,

4) zwykłe wydatki biurowe (np. telefon, opłaty pocztowe, kserokopie)

– kwota zryczałtowana za każdą sprawę: 850 euro.

B. Inne:

1) uczestnictwo w rozprawie przed Trybunałem albo udział w przesłuchaniu świadków (wraz z przygotowaniem) – 300 euro,

2) pomoc w negocjacjach ugodowych (obejmuje to udział w spotkaniu organizowanym przez kancelarię z udziałem stron i personelu kancelarii, może również wziąć w nim udział jeden lub więcej sędziów) w celu osiągnięcia ugody; poza tym kancelaria oferuje w razie potrzeby koszty podróży dla adwokata – 200 euro,

3) koszty podróży związane z uczestnictwem w rozprawie lub przesłuchaniu świadków albo negocjacjach ugodowych – na podstawie rachunków,

4) dieta związana z uczestnictwem w rozprawie lub przesłuchaniem świadków albo negocjacjach ugodowych – zgodnie ze stawką dzienną 169 euro²¹.

M.A. Nowicki trafnie podkreśla, że: „w sytuacji gdy Trybunał uzna, że nastąpiło naruszenie Konwencji, zasądza od państwa m.in. zwrot kosztów i wydatków, w tym także adwokackich, które mogą, czasem nawet znacznie, przewyższyć koszty przyznane jako pomoc prawna. Uzyskanie ich jest jednak uzależnione od przedstawienia odpowiedniego wcześniej szczegółowego zestawienia popartego dokumentami. Przede wszystkim jednak od wygrania sprawy”²².

Jeżeli przewodniczący Izby stwierdzi, że odpadły przesłanki podjęcia decyzji o przyznaniu pomocy prawnej (w przypadku gdy zostanie ustalone, że sytuacja materialna skarżącego uległa zmianie i posiada on już wystarczające środki), w każdej chwili może ją odwołać lub zmienić. Gdy pomoc prawna świadczona jest w sposób oczywiście nieprawidłowy, Trybunał natychmiast reaguje. Wówczas przewodniczący Izby może w każdym czasie odwołać lub zmienić przyznaną pomoc prawną, jeżeli jest przekonany, że warunki wskazane powyżej już nie zachodzą.

Bogate jest orzecznictwo ETPCz na temat bariery finansowej jako czynnika uniemożliwiającego zainteresowanym dostęp do sądu. Oczywisty jest fakt, że część tego orzecznictwa odnosi się do spraw polskich. Jako przykład wskazać można chociażby sprawęKreuz przeciwko Polsce23, sprawę Podbielski i PPU POLPURE przeciwko Polsce24 (w ramach pomocy prawnej RE wypłaciła skarżącemu kwotę 660 euro), sprawę Tysiąc przeciwko Polsce25 (w ramach pomocy prawnej RE wypłaciła skarżącej kwotę 2442,91 euro).

W tym miejscu nie można pominąć zalecenia Nr R(93)1, dotyczącego skutecznego dostępu do prawa i wymiaru sprawiedliwości osób w sytuacji wielkiego ubóstwa²⁶. W dokumencie tym zwrócono uwagę, że pozostawanie w sytuacji wielkiego ubóstwa uniemożliwia skuteczne korzystanie z praw człowieka. Zauważono, że problem skutecznego dostępu osób biednych do prawa i wymiaru sprawiedliwości nie jest jedynie kwestią sprawiedliwości społecznej i polityki państwa, lecz należy również do dziedziny praw człowieka i podstawowych wolności, które biorą swój początek w uznaniu przyrodzonej godności człowieka.

Według Zalecenia pomoc ta to nie tylko częściowe lub całkowite zwolnienie z kosztów sądowych oraz bezpłatna bądź symbolicznie opłacana pomoc adwokata, ale również wszelkie bezpłatnie otrzymywane informacje, porady, mediacje itp., mające związek z postępowaniem zarówno sądowym, jak i quasi-sądowym.

W związku z powyższym zalecono rządom państw członkowskich ułatwienie osobom będącym w sytuacji wielkiego ubóstwa dostępu do prawa, do sądów i objęcie ich pomocą prawną.

Zakończenie

Podsumowując powyższe rozważania, należy zauważyć, że dostęp do ochrony prawnej nie powinien być ograniczony ze względu na ubóstwo, gdyż wysokie koszty prawne nie powinny utrudniać dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

Warty zapamiętania jest fakt, że Trybunał przyznaje co do zasady pomoc prawną na wniosek pokrzywdzonego. Co więcej, uprawniony podmiot może wystąpić z takim wnioskiem dopiero wówczas, gdy ETPCz poinformował go o fakcie, że skarga została zakomunikowana rządowi państwa, przeciwko któremu została skierowana.

Możemy również stwierdzić, że środki z budżetu RE przeznaczone na pomoc prawną mają zapewnić nawet najuboższym pokrzywdzonym skuteczne popieranie przed Trybunałem skarg przeciwko danemu państwu. Dzięki temu nie będą się zdarzały sytuacje absurdalne, w których konsekwencji jedynie dobrze usytuowane pod względem ekonomicznym podmioty występowałyby ze skargą indywidualną. Zatem pomoc prawna przyznawana przez Trybunał stwarza także możliwość taką ludziom upośledzonym materialnie, co niewątpliwie stanowi wyraz równości wszystkich wobec prawa i wymiaru sprawiedliwości.

Osobom niezamożnym należy zapewnić możliwość efektywnej realizacji przysługujących im praw i nie można blokować im dostępu do sądów tylko dlatego, że nie są zdolne do poniesienia kosztów.

Istotny jest ponadto fakt, że w postępowaniu ze skargi indywidualnej przed Trybunałem w Strasburgu zagadnienie udzielania pomocy prawnej na potrzeby dochodzenia praw przed tym organem zostało uregulowane autonomicznie. W tym miejscu z całą stanowczością podkreślić wypada, że początkowo sprawa musi się znaleźć przed sądem krajowym, a dopiero później może trafić przed Trybunał w Strasburgu. System pomocy prawnej, którego celem jest zapewnienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, musi w szczególności odznaczać się efektywnością na szczeblu krajowym. Nie można bowiem zapomnieć o tym, że skarga indywidualna do ETPCz ma charakter subsydiarny.

---

*  Dyrektor ds. administracyjno-prawnych w Przedsiębiorstwie Handlowym „RADCAR” Krzysztof Golus w Radomiu oraz adiunkt na Wydziale Administracji w Wyższej Szkole Administracji Publicznej w Kielcach.

¹   Europejski Trybunał Praw Człowieka, dalej jako: Trybunał, ETPCz.

²   Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284–285 ze zm., dalej jako: Konwencja, Konwencja Europejska, EKPCz.

³   Por. art. 34 zd. 1 EKPCz.

⁴   Protokół Nr 14 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wol­ności z 13.5.2004 r., Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 587.

⁵   Europejska Komisja Praw Człowieka, dalej jako: Komisja. Organ utworzony 18.5.1954 r. Praktyczną działalność rozpoczął 5.7.1955 r. po złożeniu sześciu deklaracji o uznaniu jego kompetencji. Komisja została zlikwidowana na mocy pro­tokołu Nr 11 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wol­ności, dotyczącego przekształcenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez Konwencję z 11.5.1994 r., Dz.U. z 9.12.1998 r. Nr 147, poz. 962.

⁶   Zgodnie z redakcją niniejszego przepisu: „korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn”.

⁷   Zob. reguła 36 pkt 2 i pkt 4 Regulaminu ETPCz, którego treść w językach angiel­skim i francuskim dostępna jest na oficjalnej stronie internetowej Trybu­nału –www.echr.coe.int/echr/Homepage_EN.

⁸   Por. reguła 36 pkt 3 Regulaminu ETPCz…, op. cit.

⁹   Por. D. Gomien, Vademecum Europejskiej konwencji praw człowieka, tłum. K. Do­­bro­wolska, K. Drzewicki, A. Michalska, Warszawa 1996, s. 154.

¹⁰ Zob. orzeczenie Quaranta przeciwko Szwajcarii z 24.5.1991 r., A. 205, § 32–34.

¹¹ Rada Europy, dalej jako: RE.

¹² S. Trociuk, Pomoc prawna dla osób ubogich jako forma zapewnienia skutecznego dostępu do krajowego i europejskiego wymiaru sprawiedliwości [w:] Dostęp obywateli do europejskiego wymiaru sprawiedliwości, pod red. H. Izdebskiego i H. Machińskiej, Warszawa 2005, s. 142–143.

¹³ Por. reguła 91 pkt 1 Regulaminu ETPCz…, op. cit.

¹⁴ Por. reguła 92 Regulaminu ETPCz…, op. cit.

¹⁵ Komitet Ministrów Rady Europy, dalej cyt. jako KMRE. Organ ten jest najważniejszym organem decyzyjnym RE. Jego skład tworzą przedstawiciele rządów państw członkowskich w osobach ministrów spraw zagranicznych lub ich dele­gatów, którymi są ambasadorowie państw członkowskich przy RE.

¹⁶ Statut Rady Europy z 5.5.1949 r., Dz.U. z 1994 r. Nr 118, poz. 565.

¹⁷ W przypadku Polski jest to Urząd Skarbowy właściwy ze względu na stałe miejsce zamieszkania skarżącego. Nawiązując do tej kwestii, A. Redelbach dodaje, że w sytuacji gdy urząd odmówi potwierdzenia stanu majątkowego, skarżący powinien otrzymać potwierdzenie uzyskiwanych przychodów. Autor sugeruje również, że dążąc do uzasadnienia wniosku o pomoc prawną, skarżący może ponadto przedstawiać deklaracje podatkowe. A. Redelbach, Strasburg bliżej. Skargi indywidualne do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, Poznań 1996, s. 359.

¹⁸ Por. reguła 93 pkt 1, 2, 3 Regulaminu ETPCZ…, op. cit.

¹⁹ Wyrok z 20.3.2007 r. w sprawie Alicja Tysiąc przeciwko Polsce, skarga nr 5410/03, LexPolonica nr 1266730.

²⁰ Por. reguła 95 Regulaminu ETPCz…, op. cit.

²¹ M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej konwencji praw człowieka, Kraków 2009, s. 89.

²² M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej konwencji praw człowieka, Kraków 2000, s. 59.

²³ Wyrok ETPCz z 19.6.2001 r. w sprawie Kreuz przeciwko Polsce, skarga nr 28249/95, LexPolonica nr 384825.

²⁴ Wyrok ETPCz z 26.7.2005 r. w sprawie Podbielski i PPU POLPURE przeciwko Polsce, skarga nr 39199/98, „HUDOC”.

²⁵ Wyrok ETPCz z 20.3.2007 r. w sprawie Alicja Tysiąc przeciwko Polsce, skarga nr 5410/03, LexPolonica nr 1266730.

²⁶ Dalej jako: Zalecenie. Dokument ten został przyjęty przez KMRE 8.1.1993 r. na 484. spotkaniu zastępców ministrów. Warto odnotować, że każde zalecenie KMRE adresowane jest do państw członkowskich i nie ma charakteru prawnie wiążącego, w konsekwencji czego należy do obszaru tzw. miękkiego prawa (ang. soft law). Szerzej na temat zaleceń zob. Anna di Robilant,Genealogies of Soft Law, „The American Journal of Comparative Law”, Vol. 54, No. 3, 2006, s. 499–554.