Zachowek – aplikacje prawnicze
Pojęcie i cel zachowku
Zachowek jest to uprawnienie przysługujące zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy na wypadek pominięcia ich przez spadkodawcę w testamencie. Zachowek ogranicza swobodę spadkodawcy w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci celem zabezpieczenia interesów najbliższej rodziny spadkodawcy.
Treść zachowku
Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – 1/2 wartości tego udziału (art. 991 § 1 KC).
Z żądaniem zapłaty zachowku nie można jednak wystąpić, kiedy uprawniony otrzymał kwotę zachowku z innego niż powołanie do spadku tytułu – np. darowizny oraz zapisy windykacyjne.
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
W takim przypadku można jednak żądać uzupełnienia otrzymanego przysporzenia do pełnej kwoty zachowku.
Żądanie zachowku lub jego uzupełnienia może być skierowane do spadkobiercy testamentowego oraz – wyjątkowo – do osoby, która otrzymała darowiznę od spadkodawcy. Osoby te nie mają obowiązku zapłaty zachowku ponad kwotę im samym należnego zachowku.
Reklama
Obliczanie zachowku
Obliczanie zachowku wymaga przede wszystkim określenia udziału spadkowego, który stanowi podstawę obliczania zachowku. Przy obliczaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili.
Pomija się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni (art. 992 KC).
Odpowiedni ułamek (1/2 lub 2/3) z obliczonego tak udziału stanowić będzie o wielkości zachowku, przysługującemu osobie uprawnionej. Aby otrzymać konkretną kwotę pieniężną, ułamek wyrażający wielkość zachowku, należy pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku.
Substrat zachowku obejmuje czystą wartość spadku powiększoną o wartość darowizn podlegających zaliczeniu na podstawie przepisów art. 993 i nast. KC. Czystą wartość spadku oblicza się przez odjęcie od aktywów spadku wartości długów spadkowych, nie uwzględniając jednak po stronie długów zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 KC).
Doliczeniu podlegają w zasadzie wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę, z wyjątkiem (art. 994 KC):
1) drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezenty urodzinowe), bez względu na osobę obdarowanego i czas dokonania czynności prawnej,
2) darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku,
3) darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych (chyba że darowiznę uczyniono na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego) – przy obliczaniu zachowku dla zstępnych,
4) darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa – przy obliczaniu zachowku dla małżonka.
Obliczenie należnej uprawnionemu kwoty pieniężnej z tytułu zachowku nastąpi przez pomnożenie tzw. substratu zachowku (czysta wartość spadku wraz z doliczonymi darowiznami) przez ułamek odzwierciedlający wielkość zachowku uprawnionego.
Osobne przepisy regulują szczegółowe kwestie dotyczące odpowiedzialności spadkobiercy uprawnionego do zachowku za inne zachowki (art. 999 i 9991 KC), a także za zapisy i polecenia (art. 998 KC). Możliwość stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń wobec spadkobierców zobowiązanych do zaspokojenia roszczeń z tytułu zachowku przewidują art. 1003 i 1004 KC.
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku, a także roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenia przeciwko osobie zobowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkobiercy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawniają się natomiast z upływem 5 lat od otwarcia spadku (art. 1007 KC).
Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 1002 KC).
Wydziedziczenie
Pozbawienie prawa do zachowku wymaga dokonania rozporządzenia testamentowego – „wydziedziczenia”, przy czym ustawodawca ściśle limituje przypadki dopuszczalności takiego rozporządzenia.
Zgodnie z art. 1008 KC spadkodawca może w testamencie, podając w jego treści przyczynę, pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Źródło: Aplikacje prawnicze w pytaniach i odpowiedziach. Tom I