Kłamstwo a fałszywe zeznanie

Tekst pochodzi z numeru: 5 (152) maj 2014

Prof. dr hab. Andrzej Malinowski

Przedmiotem artykułu jest przedstawienie relacji zachodzącej pomiędzy pojęciem kłamstwa a pojęciem fałszywego zeznania, której właściwe rozumienie jest istotne dla poprawnej oceny zeznań składanych przed sądem w świetle art. 233 § 1 KK¹. Główny nacisk zostanie położony na analizę logiczną, poza zakresem artykułu pozostają wszelkie zagadnienia proceduralne, takie jak wymogi formalne dotyczące składania zeznań, uprawnienia do ich odmowy, sprostowania fałszywych itp.

Celem postępowania sądowego jest poznanie faktów sprawy, tzn. tego, co zaszło lub zachodzi w rzeczywistości, zjawiska, zdarzenia, określonego stanu rzeczy. W szczególności ważne jest poznanie zdarzeń lub zachowań, z którymi normy prawne wiążą określone skutki prawne. Zgodnie z zasadą prawdy materialnej wszyscy uczestnicy postępowania winni składać zeznania prawdziwe, tj. udzielać odpowiedzi o okolicznościach sprawy zgodnych z faktycznym stanem rzeczy, bez zatajania posiadanych informacji. Z kolei fałszywe zeznanie polega na tym, że opisuje okoliczności, których nie było, bądź okoliczności, które były w rzeczywistości, ale w formie istotnie odmiennej, lub na tym, że przemilcza ono okoliczności bądź zaprzecza okolicznościom, które rzeczywiście były.

Definicja prawdy i kryteria prawdziwości zdania są jednymi z podstawowych zagadnień filozofii, a próby wyjaśnienia tych pojęć są przedmiotem wielu różnych teorii prawdy. Wśród nich podstawowe znaczenie ma klasyczna teoria zgodności sądu z rzeczywistością. W teorii tej dla oznaczenia stanów rzeczy (ogółu rzeczy) wprowadzono termin „rzeczywistość”, zaś myśl jest prawdziwa wtedy, gdy jest odwzorowaniem lub odbiciem rzeczywistości³.

Bezpośrednie odpowiedzi na poprawnie postawione pytania⁴ są zdaniami opisowymi (zdaniami w sensie logicznym), stąd w oparciu o opisaną definicję prawdy można zasadnie stwierdzić, żekonkretna odpowiedź na pytanie jest zgodna albo niezgodna z rzeczywistością, tzn. jest prawdziwa albo fałszywa. Oznacza to, że przez prawdziwość/fałszywość odpowiedzi rozumiemy jej zgodność/niezgodność ze stanem rzeczy, do którego odpowiedź się odnosi.

Prawda albo fałsz jest obiektywną własnością odpowiedzi na pytanie, każda odpowiedź bezpośrednia jest zawsze albo prawdziwa, albo fałszywa⁵. Jest to podejście zgodne z ujęciem logiki klasycznej, wykorzystujące tzw. prawo wyłączonego środka (p v ~p) i przyjmujące, że zdanie może przyjmować wyłącznie wartość prawdy albo wartość fałszu. Jeżeli zdanie nie posiada jednej z tych właściwości, to automatycznie posiada drugą (i v.v.). Co najwyżej my w niektórych przypadkach nie potrafimy zweryfikować czy też nie mamy technicznych możliwości zweryfikowania wartości logicznej konkretnej odpowiedzi, ale odpowiedź zawsze taką wartość posiada.

Zarówno stawiający pytanie, jak i zeznający stosują jedno z dwu kryteriów stwierdzania prawdziwości zdania w sensie logicznym (w tym odpowiedzi na pytania, gdyż są one takimi zdaniami): kryterium ewidencyjne albo kryterium inferencyjne⁶.

Stosownie do kryterium ewidencyjnego odpowiedź jest prawdziwa, gdy podstawą do jej sformułowania jest bezpośrednie spostrzeżenie stanu rzeczy ujęte w zdaniu stanowiącym odpowiedź na pytanie. Punktem wyjścia do formułowania odpowiedzi są w tym przypadku przeżycia zeznającego, rozumiane jako stan psychiczny powstający wskutek różnego rodzaju silnych bodźców zewnętrznych, doznania, odczucia. Odpowiedź przedstawia opis przeżyć zeznającego związanych ze stanem rzeczy, którego dotyczy pytanie⁷. Odnotowujemy też, że nie wszystkie zjawiska są dostępne obserwacji zeznającego, zatem nie na każde pytanie może on udzielić odpowiedzi, w tym prawdziwej. Może się zdarzyć, że weryfikacja jakiejś odpowiedzi znajdzie się poza zakresem dostępnych środków technologicznych. Odnotować jednak należy, że zakres stosowania kryterium ewidencyjnego (weryfikacji empirycznej) rozszerza się w miarę rozwoju postępu technicznego i związanych z tym środków badawczych.

Według kryterium inferencyjnego odpowiedź jest prawdziwa, gdy podstawę do jej sformułowania stanowi wiedza zeznającego o tym, że prawdą jest określone zdanie P (lub zdania). Zeznający w takiej sytuacji przyjmuje, że jeżeli wyjściowe zdanie P jest prawdziwe, to również prawdziwe jest wynikające z niego zdanie O, stanowiące odpowiedź na pytanie. W tym przypadku możemy się zastanawiać nie tylko nad poprawnością postrzegania rzeczywistości przez zeznającego, ale również nad prawdziwością zdań przyjętych za podstawę do wnioskowania i nad poprawnością przeprowadzonej operacji wynikania, w której rezultacie sformułowano zdanie stanowiące odpowiedź.

W niektórych sytuacjach, zwłaszcza dla prowadzącego przesłuchanie, istotne staje się tzw.genetyczne kryterium prawdziwości, zgodnie z którym za prawdziwe uznaje się zdanie O stwierdzone przez autorytet (A), zawarte w jakimś tekście lub sformułowane przez określoną osobę⁸. Stwierdzenie prawdziwości w tym ujęciu przebiega według schematu: (A sądzi, że O) → prawdziwe jest O.

Stosując argument z autorytetu jako uzasadnienie (kryterium) prawdziwości odpowiedzi, należy rozważyć jego obiektywność w danej sytuacji⁹. Jest to podstawowe kryterium stosowane przy ocenie wartości logicznej odpowiedzi biegłych przedstawiających sądy o faktach (nawiasem mówiąc, często przesłuchujący, gdy bada wartość logiczną określonego zdania, nie ma możliwości ani kompetencji do stosowania innego kryterium). Biegły jest osobą, która z założenia posiada niekwestionowaną wiedzę i najwyższe kwalifikacje zawodowe, jest osobą zaufania publicznego i zarazem osobą bezstronną, którą obdarza zaufaniem stawiający pytanie¹⁰.

Pytanie do biegłego ma na celu uzyskanie jego opinii nie tylko w zakresie prostego ustalenia faktów, pytający wymaga ponadto ich naukowej weryfikacji, określenia związków pomiędzy faktami oraz całościowej oceny danego stanu rzeczy.

Należy w tym miejscu podkreślić różnice, jakie występują pomiędzy wiedzą (zasobem prawdziwych informacji z jakiejś dziedziny) a opinią (w szczególności opinią biegłego). Różnica dotyczy zasadniczo trzech punktów:

1) wiedza jest niezawodna, a opinia zawodna;

2) wiedzy towarzyszy pewność, opinia dopuszcza wątpliwość;

3) wiedza jest zdeterminowana przez obiektywną rzeczywistość, a opinia może mieć swoje źródło w różnych stanach subiektywnych, np. emocjonalnych¹¹.

W niektórych przypadkach łatwiejsza jest falsyfikacja odpowiedzi na pytanie (zeznania), tzn. znalezienie prawdziwych zdań opisujących doświadczenia zmysłowe (obserwacje), stojących w sprzeczności lub przeciwne do badanej odpowiedzi na pytanie. Podkreśla się, że nawet znalezienie wielu zdań potwierdzających prawdziwość odpowiedzi prowadzi do uznania jej za tylko w pewnym stopniu potwierdzoną, podczas gdy wystarczy jedno zdanie dla jej falsyfikacji. Dlatego też niektórzy logicy zalecają przy badaniu wartości logicznej (prawdy, fałszu) jakiegoś twierdzenia skoncentrowanie się na poszukiwaniu zdań je falsyfikujących (a nie potwierdzających), gdyż falsyfikacja jest zawsze pewna, a potwierdzenie jedynie uprawdopodabnia prawdziwość twierdzenia¹² (tutaj zeznania).

Należy odnotować, że zeznający nie zawsze jest w stanie jednoznacznie odnieść się do osnowy pytania, w odpowiedzi stwierdza tylko, że któraś z odpowiedzi właściwych jest jedynie prawdopodobna, i nie określa jej jako prawdziwej z całkowitą pewnością. Czasami odpowiedź ma charakter alternatywny i polega na wskazaniu dwu lub więcej odpowiedzi właściwych jako prawdopodobnych, a nawet na zróżnicowaniu oceny prawdopodobieństwa ich prawdziwości (tzn. jedna z możliwych odpowiedzi jest wskazana jako „bardziej prawdopodobna”). Odpowiedź taka nie jest satysfakcjonująca, gdyż nie wskazuje jednoznacznie stanu rzeczy, który miał miejsce, lecz jedynie go subiektywnie uprawdopodabnia. Różnicowanie odpowiedzi jako bardziej czy mniej prawdopodobnych nie jest przydatne w procesach stosowania prawa, w których stan rzeczy (faktyczny, prawny) stanowiący podstawę rozstrzygnięcia powinien być przyjęty jako pewny, prawdziwy, a nie jako jedynie prawdopodobny.

Od obiektywnej własności odpowiedzi, którą jest jej wartość logiczna, należy odróżnićprzekonanie zeznającego o tym, że udzielona przez niego odpowiedź jest zgodna ze stanem faktycznym, którego pytanie dotyczy. Najczęściej przekonanie zeznającego o wartości logicznej udzielonej przez niego odpowiedzi (prawdzie, fałszu) jest zgodne ze stanem faktycznym, tzn. o odpowiedzi obiektywnie prawdziwej zeznający sądzi, że jest ona prawdziwa, a o odpowiedzi obiektywnie fałszywej – że jest fałszywa. Jeżeli jednak zeznający udziela odpowiedzi zawierającej informacje niezgodne z jego przekonaniem o stanie faktycznym, którego dotyczy pytanie, to kłamie. Jego zamiarem jest, by informacje te zostały uznane przez pytającego za prawdziwe, tzn. celem takiej odpowiedzi jest wprowadzenie pytającego w błąd¹³. W opisanym ujęciu kłamstwem są także odpowiedzi zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy, o ile zeznający był błędnie przekonany o ich fałszywości. Przykładem kłamliwej odpowiedzi prawdziwej jest sytuacja, w której policjant przekonany o tym, że jego brat brał udział w napadzie, ze względu na powiązanie rodzinne stwierdza, iż ten w żadnym napadzie nie uczestniczył. Wypowiedź policjanta jest kłamstwem również wtedy, gdy jego brat faktycznie nie brał udziału w napadzie, zaś policjant świadomie podał fakty niezgodnie z jego sądem o rzeczywistości.

Kłamstwa można podzielić na czynne i bierne. W pierwszym przypadku zeznający stwierdza coś, o czym wie, że nie jest prawdą, w drugim nie mówi tego, o czym wie, że jest prawdą. Przykładem biernego kłamstwa jest pomijanie lub ukrywanie faktów, które według wiedzy zeznającego miały miejsce. Nie jest jednak kłamstwem biernym odmowa odpowiedzi na pytanie (lub odmowa zeznań), bowiem zgodnie z uchwałą SN nr I KZP 39/02 bezpodstawne uchylenie się od złożenia zeznania nie jest ,,zatajeniem prawdy” w rozumieniu art. 233 § 1 KK, tzn. nie spełnia warunków bycia zeznaniem fałszywym.

W celu zidentyfikowania odpowiedzi kłamliwej niezbędne jest rozważenie trzech czynników:

• zgodności odpowiedzi ze stanem faktycznym – w tym aspekcie odpowiedź jest prawdziwa albo fałszywa;
• zgodności odpowiedzi z przekonaniem zeznającego o jej wartości logicznej – w tym aspekcie odpowiedź jest albo szczera, albo nieszczera;
• występowanie u zeznającego intencji wprowadzenia pytającego w błąd.

Kłamstwo zeznającego polega na umyślnym i świadomym formułowaniu odpowiedzi w ocenie zeznającego nieprawdziwej, tzn. na mówieniu nieprawdy w subiektywnym odczuciu zeznającego i udzieleniu odpowiedzi nieszczerej – istotne jest wystąpienie obu tych czynników łącznie z intencjonalnym zamiarem wprowadzenia pytającego w błąd. Zeznający przekazuje informacje niezgodne z jego przekonaniem o stanie faktycznym z intencją, by zostały one wzięte za prawdziwe. Kłamstwem mogą być zatem także wypowiedzi zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy, o ile autor przekazu nie ma świadomości tego faktu¹⁴.

Stanowiące odpowiedź zdanie O (w sensie logicznym) zawsze jest obiektywnie prawdziwe albo fałszywe. Natomiast to samo zdanie O jest kłamstwem tylko w określonych okolicznościach, ponieważ stwierdzenie kłamstwa jest uzależnione od wyznacznika intencjonalnego, który jest czymś subiektywnym, zależnym od uświadamiania sobie czegoś, zdawania sobie sprawy z czegoś przez osobę zeznającą.

Brak cech kłamstwa, tzn. szczerość wypowiedzi, sygnalizują określone logiczne własności językowe odpowiedzi¹⁵; istnieją też procedury wykrywania prawdomówności¹⁶.

Przedstawione wyżej omówienie odpowiedzi kłamliwej dotyczyło sytuacji, w której osoba zeznająca autorytatywnie orzeka coś o obiektywnej rzeczywistości. Nie można jednak uznać za kłamliwe odpowiedzi zestawiające przedmiot pytania nie z obiektywną rzeczywistością (co jest niezbędne dla określenia wartości logicznej takiej odpowiedzi, tj. przypisania jej wartości prawdy albo wartości fałszu), ale ze stanem mentalnym osoby zeznającej. Dotyczy to sytuacji, w której odpowiedź jest zdaniem gramatycznym zawierającym tzw. czasownik epistemiczny: „jestem przekonany, że…”, „jestem pewien, że…” „sądzę, że…”, „wątpię, czy…”. Odpowiedzi takie nie pozwalają na przypisanie im obiektywnej wartości logicznej, gdyż nie mamy możliwości zbadania rzeczywistego stanu przekonań zeznającego – tylko osoba zeznająca jest w stanie stwierdzić, jaka jest wartość logiczna jej wypowiedzi¹⁷. Stąd odpowiedzi zawierające czasownik epistemiczny nie mogą być kwalifikowane jako kłamstwo. Należy odnotować, że w postępowaniach karnych czy cywilnych kwestia użycia czasownika epistemicznego bywa często niezauważalna, zwłaszcza przy odpowiedziach potwierdzających uzupełnionych o zwroty: „jestem przekonany, że…”, „jestem pewien, że…” „sądzę, że…” , które odnotowywane bywają jako sądy asertoryczne, stwierdzające jakiś fakt.

Od kłamstwa należy też odróżnić odpowiedzi na pytania, w których zeznający nie jest w stanie uświadomić sobie, czy jego odpowiedź jest, czy też nie jest zgodna z prawdą (tzw. ślepe zeznania). Zeznający nie potrafi sformułować sądu prawdziwego i ze względu na pewne właściwości osobnicze lub mechanizmy psychologiczne opisuje w odpowiedzi pewne okoliczności bez ich należytej kontroli wewnętrznej i weryfikacji¹⁸.

Kończąc uwagi na temat zeznań kłamliwych, należy odnotować specyficzne warunki, w jakich odbywa się przesłuchanie osoby podejrzanej. W takiej sytuacji zeznający jest w sytuacji uprzywilejowanej, ponieważ może kłamać¹⁹ lub może odmówić odpowiedzi (nie wspominając o zakazie stosowania wobec niego środków przymusu, czynnego wprowadzania w błąd itd.). Wszystko to sprawia, że kwestia wykrycia kłamstwa jest w odniesieniu do zeznań podejrzanego szczególnie skomplikowana.

Wartość logiczna zeznania i jego cecha bycia kłamstwem (lub bycia niekłamstwem) w określonej sprawie są własnościami niepowiązanymi ze sobą. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnićcztery podstawowe typy odpowiedzi na pytania przesłuchującego:

• odpowiedź nie jest kłamliwa i odpowiedź jest prawdziwa;
• odpowiedź nie jest kłamliwa i odpowiedź jest fałszywa;
• odpowiedź jest kłamstwem i odpowiedź jest prawdziwa,
• odpowiedź jest kłamstwem i odpowiedź jest fałszywa.

Należy jeszcze odnotować takie odpowiedzi na pytania, które nie dają się zaliczyć do któregoś z wymienionych wyżej typów, gdyż zeznający nie bardzo uświadamia sobie, czy formułuje odpowiedź prawdziwą, czy nieprawdziwą, na przykład ze względu na stan psychiczny, właściwości osobnicze, mechanizmy psychologiczne, brak umiejętności wnioskowania. Ze względu na taką możliwość do czterech wyróżnionych wyżej typów odpowiedzi należałoby dołączyć dwa dodatkowe:

• zeznający nie ma świadomości kłamstwa i odpowiedź jest prawdziwa;
• zeznający nie ma świadomości kłamstwa i odpowiedź jest fałszywa.

Zważywszy na fakt, że występek z art. 233 KK musi jednocześnie spełniać dwa warunki:

1) jest popełniony z winy umyślnej (tzn. zeznający ma świadomość kłamstwa)²⁰,

2) zeznanie jest fałszywe,

to karalności może podlegać jedynie zeznanie osoby znajdującej sie tylko w jednej z sześciu wymienionych wyżej możliwych sytuacji, gdy odpowiedź jest kłamstwem i zarazem odpowiedź jest fałszywa. Występek może mieć formę działania polegającego na świadomym składaniu zeznań nieprawdziwych albo zaniechania polegającego na powstrzymaniu się od przedstawienia znanych zeznającemu okoliczności. Odpowiedzi przedstawione w zeznaniach muszą być obiektywnie zdaniami fałszywymi, jak również winny być subiektywnie dla zeznającego nieprawdziwe. Dla karalności za fałszywe zeznanie istotne znaczenie ma ustalenie przez sąd, że zeznający miał zarówno świadomość niezgodności z prawdą podawanego faktu, jak i jednocześnie miał zamiar złożenia zeznania niezgodnego z prawdą.

Dla przypisania odpowiedzi własności bycia kłamstwem niezbędne są znajomość subiektywnego przekonania osoby zeznającej o tym, że jej odpowiedź jest fałszywa, i wystąpienie zamiaru oszukania stawiającego pytanie²¹. Jest to często trudne, a nawet niemożliwe do stwierdzenia, chyba że dysponujemy jakimiś dowodami, iż zeznający znał prawdziwą odpowiedź na pytanie i celowo udzielił odpowiedzi fałszywej. Jak stwierdza K. Pawelec²², zeznanie tzw. prawd subiektywnych nie może stanowić podstawy do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej z art. 233 KK, gdyż jest to występek, który może być popełniony wyłącznie z winy umyślnej, z zamiarem bezpośrednim. Nie każda zatem rozbieżność zeznań z innymi dowodami świadczy o kłamstwie. Opisane trudności w stwierdzeniu rzeczywistych intencji zeznającego potwierdza relatywnie niewielka liczba osób skazywanych w Polsce za fałszywe zeznania²³ (dla przykładu w 2011 r. wg danych Ministerstwa Sprawiedliwości prawomocnie skazano w Polsce za fałszywe zeznania na podst. art. 233 KK tylko 2696 osób).

Warunki hipotezy art. 233 KK spełnia zeznanie (odpowiedź), które zarazem jest kłamstwem i jest fałszywe (abstrahując od innych formalnych wymogów). Jednostronne zakwalifikowanie zeznania jako fałszywego (tj. stwierdzenie, że sprawca zeznaje fałszywie) albo tylko jako kłamstwa nie jest wystarczające do objęcia go zakresem zastosowania powołanego artykułu. Poprawnie wysłowiona kwalifikacja wymaga zajęcia stanowiska zarówno co do strony przedmiotowej, jak i strony podmiotowej zeznania, tzn. zamieszczenia stwierdzenia, że zeznanie jest fałszywe i zarazem jest kłamstwem. Dlatego też, oceniając zeznanie pod katem odpowiedzialności z art. 233 § 1 KK, nie powinno się go kwalifikować wyłącznie przy użyciu określenia „fałszywe” albo wyłącznie przy użyciu określenia „kłamliwe”, co niestety jest dosyć częstą praktyką w orzeczeniach sądowych, w których określenia „fałsz” i „kłamstwo” bywają błędnie rozumiane jako synonimy²⁴. Należy przy tym podkreślić, że wiele orzeczeń, postanowień i uchwał SN wyraźnie i poprawnie uwypukla językowo aspekt przedmiotowy i aspekt podmiotowy omawianego występku.

Streszczenie

Przedmiotem artykułu jest analiza logiczna relacji zachodzącej pomiędzy pojęciem „kłamstwo” a pojęciem „fałszywe zeznanie”. Przedstawiono kryteria uznawania, że odpowiedź na pytanie jest prawdziwa, odniesiono się też do warunków falsyfikacji takiej odpowiedzi. Zaprezentowano warunki, które wypełnia odpowiedź kłamliwa, i omówiono typologię takich odpowiedzi. Przedstawiono relacje pomiędzy wartością logiczną odpowiedzi a subiektywnym przekonaniem odpowiadającego o tej wartości. Określono logiczne warunki stwierdzenia występku z art. 233 KK.

Słowa kluczowe:

kłamstwo, prawda, fałszywe zeznanie, kryteria, odpowiedzialność

Lie and false testimony

Summary:

The article is a logical analysis of the relations between the concept of „lie”, and the concept of „false testimony”. The paper presents the criteria for recognition, the answer to the question is true, reference is made also to the falsification of such a response. Presented conditions that fills the answer deceitful and discusses the typology of such answers. Discussed the relationship between the logical value response, and the subjective belief of the corresponding value. Specified logical conditions found in Article 233 of the Penal Code.

Keywords:

lie, true, false testimony, criteria, responsibility

* Wydział Prawa i Administracji UW.

¹ Art. 233 § 1. Kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

² Por. uchw. SN (7) z 22.1.2003 r., I KZP 39/02, OSNKW 2003, Nr 1–2, poz. 1.

³ Należy jednak zauważyć, że terminy „zgodność” i „rzeczywistość” nie są jednoznaczne, dlatego też sama definicja prawdy może budzić zastrzeżenia, stąd proponowano wiele innych definicji prawdy i prawdziwości (np. pragmatyzm, kryterium powszechnej zgody, konwencjonalizm). W dalszych rozważaniach posłużymy się powszechnie przyjmowaną klasyczną definicją prawdy, jako najbardziej zgodną z intuicją, doświadczeniem i praktyką. Na ten temat por. np. K. Pasenkiewicz, Logika ogólna, Warszawa 1963, § 3, też T. Kotarbiński, Kurs logiki dla prawników, Warszawa 1974, s. 55–61.

⁴ Pytanie poprawnie postawione powinno spełniać szereg warunków, w tym pozytywne i negatywne założenie semantyczne. Por. A. Malinowski, Pytania i odpowiedzi. Teoria i zastosowanie w postępowaniu karnym oraz cywilnym, Warszawa 2012, s. 24 i n.

⁵ Odnotować należy, że budowane są inne teorie pytań i odpowiedzi, np. oparte na trzech wartościach logicznych, ujmujących obok prawdy i fałszu trzecią wartość, nazwaną „nieokreśloność”, przy czym zdanie, które jest prawdziwe lub fałszywe, nazwano „określonym”. Por. np. J. Hintikka, Eseje logiczno-filozoficzne, Warszawa 1992, s. 384 i n.; por. też G. Malinowski, Logiki wielowartościowe, Warszawa 2006.

⁶ Tak J. Jadacki, Spór o granice języka, Warszawa 2002, s. 115 i n.

⁷ Opis ten może być uzależniony od wielu czynników, w pierwszym rzędzie od deformującego wpływu upływu czasu, który minął od opisywanego zdarzenia do momentu relacji o tym zdarzeniu. Na poprawność relacji wpływają też mechanizmy psychologiczne, takie jak współczucie czy niechęć do osoby uczestniczącej w zdarzeniu (oskarżonego, poszkodowanego, powoda, pozwanego) lub też niechęć zeznającego do angażowania się w sprawę. Por. M. Lipczyńska, Z. Czeszejko-Sochacki, Technika i taktyka zadawania pytań w procesie a rola adwokata, Warszawa 1980, s. 97.

⁸ J. Jadacki kryterium genetyczne określa jako pseudokryterium, gdyż nie ma ludzi wszechstronnie nieomylnych i nigdy niekłamiących. Stwierdza też, że uznawanie – w przeciwieństwie do prawdy – jest stopniowalne. Por. J. Jadacki, op. cit., s. 117.

⁹ Należy wziąć pod uwagę następujące kwestie: – czy osoba przywołana jako autorytet jest ekspertem w dziedzinie, do której należy rozpatrywany problem; – czy wypowiedź osoby przywołanej jako autorytet jest dostatecznie jednoznacznie sprecyzowana; – czy wypowiedź osoby przywołanej jako autorytet została poprawnie przytoczona i dobrze zrozumiana; – czy osąd osoby przywołanej jako autorytet nie jest zniekształcony pod wpływem mechanizmów psychicznych; – czy wypowiedź osoby przywołanej jako autorytet rzeczywiście wyraża jej przekonania; – jakie są opinie innych ekspertów. Rozważenie tych zagadnień jest zawsze niezbędne przed ewentualnym przyjęciem kryterium genetycznego. Należy przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że nie jest to kryterium w pełni obiektywne. Szerzej na ten temat: K. Szymanek, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2001 s. 66–68.

¹⁰ Rolę biegłego sądowego określają szczegółowo przepisy proceduralne: art. 193, 195, art. 196 § 3, art. 197 § 1, art. 198 § 1, art. 200 § 2 pkt 1 KPK oraz art. 278 § 1, art. 282 § 1, art. 284, a także art. 290–291 KPC.

¹¹ Tak W. Marciszewski, Podstawy logicznej teorii przekonań, Warszawa 1972, s. 15–18.

¹² Por. K. Popper, Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977, rozdz. I § 6.

¹³ Kłamliwe może być również pytanie. Osnowa pytania komunikuje bowiem określone sądy, które podlegają falsyfikacji przez pytającego. Pytanie oparte na fałszywym założeniu pytającego może być uznane za kłamliwe w sytuacji, gdy pytający uważa to założenie za niezgodne z prawdą (tj. przekonany jest o jego fałszywości).

¹⁴ Istnieje bardzo obszerna literatura kryminalistyczna i psychologiczna omawiająca behawioralne, niejęzykowe symptomy kłamstwa – na ten temat np. P. Ekman, Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie, Warszawa 2011; też T. Witkowski, Psychologia kłamstwa. Motywy – strategie – narzędzia, Tarnów 2006.

¹⁵ Por. M. Tokarz, Argumentacja. Perswazja. Manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, Gdańsk 2006.

¹⁶ Np. procedury CBCA / SVA. Przyjmuje się, że oceny SVA nie są wystarczająco dokładne, by zostać dopuszczone jako naukowy dowód w postępowaniu karnym, jednak mogą być przydatne w prowadzonych śledztwach. Por. np. E. Rassin, Criteria Based Content Analysis: The Less Scientific Road to Truth, Expert Evidence, Volume 7, Nr 4.

¹⁷ Szerzej na ten temat: A. Brożek, Pytania i odpowiedzi, Warszawa 2007, s. 175.

¹⁸ Tak M. Lipczyńska, Z. Czeszejko-Sochacki, op. cit., s. 98.

¹⁹ Por. np. wyr. SA we Wrocławiu z 26.10.2006 r. II AKa 289/2006 (OSA 2007, Nr 5, poz. 21): Oskarżony może bronić się wszelkimi prawnie niezakazanymi metodami i sposobami, wykorzystując w tym celu znane mu fakty (ich treściowe przedstawienie lub ukrycie, a nawet zafałszowanie), jak też przepisy prawa, w tym poprzez ich interpretację dla siebie korzystną, i w tym zakresie chronią go dyrektywy zasad prawa do obrony oraz nemo se ipsum accusare tenetur. Tzw. prawo oskarżonego do kłamstwa jest przedmiotem polemik, niektórzy autorzy negują to uprawnienie (m.in. ze względów aksjologicznych) – por. np. Ł. Pohl, Składanie nieprawdziwych wyjaśnień przez oskarżonego w polskim postępowaniu karnym – szkic teoretycznoprawny, Prok. i Pr. 2006, Nr 6, s. 38 i n.

²⁰ Występek może być również popełniony tylko z zamiarem bezpośrednim, gdy zeznający zataja swoją niepewność co do wartości logicznej udzielonej odpowiedzi i tym samym godzi się na ewentualne przekazanie informacji nieprawdziwej. M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, część szczególna, Warszawa 2010, rozdz. XXX, art. 233.

²¹ Por. na ten temat: Z. Kukuła, Przestępstwo składania fałszywych zeznań w orzecznictwie sądowym, WPP 2012, Nr 1–2, s. 145.

²² K.J. Pawelec, Proces dowodzenia w postępowaniu karnym, Warszawa 2010, rozdz. IV pkt 5.8.

²³ Na ten temat por. K. Gustowska-Szwaja, Z. Lachman, J. Stańda, Fałszywe zeznania i ich przyczyny, Kraków 1997.

²⁴ Np. wyr. SN 15.10.2007r.,. IV KK 221/2007, Lex Polonica nr 2154076; post. SN 21.3.2001 r., IV KKN 74/2001, Lex Polonica 2124882; wyr. SA Warszawie z 13.7.2012 r., II AKa 172/12, Portal Orzeczeń SA W-wa.