Formy szczególne testamentu w prawie rzymskim

Rzymskie prawo spadkowe w swoim historycznym rozwoju wykształciło wiele form testamentu. Początkowo testator miał jednak w tym zakresie niewielki wybór, a nowe formy wypierały poprzednie. Dopiero prawo poklasyczne przewidywało równolegle kilka form testamentu, także na wypadek szczególnych okoliczności dotyczących jego sporządzenia lub samego testatora, co stwarzało mu możliwość testowania, a nawet wyboru między nimi. W tym okresie rozwoju prawa rzymskiego można doliczyć się, obok testamentów zwyczajnych i testamentu wojskowego, siedmiu form szczególnych testamentu.

Testament i formy zwyczajne testamentu

Testament według prawa rzymskiego był formalnym, z zasady dokonywanym przy udziale świadków, jednostronnym i odwołalnym oświadczeniem ostatniej woli na wypadek śmierci (mortis causa), składanym osobiście przez testatora, mającym na celu ustanowienie dziedzica lub dziedziców, by ten lub ci weszli po jego śmierci w ogół jego praw majątkowych, mogącym zawierać także inne dyspozycje o charakterze majątkowym lub niemajątkowym (zapisy, wyzwolenia niewolników, polecenia itp.).

W epoce prawa poklasycznego funkcjonowały dwie zwyczajne, powszechnie dostępne dla obywateli rzymskich formy testamentu: testament pisemny określany w nauce prawa jako testamentum tripertitum[1] i testament ustny (testamentum per nuncupationem). Ich prekursorem był dostępny w epoce prawa klasycznego testament mancypacyjny, który popadł w desuetudo[2].

Testamentum tripertitum pojawił się w rzymskim prawie spadkowym rok po ogłoszeniu Kodeksu Teodozjańskiego. Najpierw testament ten został wprowadzony w obieg prawny we wschodniej części Imperium Romanum konstytucją cesarza Teodozjusza II w 439 r. (NT. 16), a następnie na zachodzie na mocy konstytucji Walentyniana III z roku 448 (NV. 26). Stanowił on swego rodzaju fuzję dotychczasowych regulacji prawnych, łączył bowiem w sobie wymogi pochodzące z trzech różnych źródeł prawa (ius tripertitum): 1) z dawnego prawa cywilnego – konieczność równoczesnej obecności świadków podczas prezentacji i podpisywania przez testatora testamentu, a następnie podpisywania go i pieczętowania przez świadków (unitas actus); 2) z konstytucji cesarskich wymóg podpisu (subscriptio) zarówno testatora, jak i świadków; 3) z prawa pretorskiego – liczbę siedmiu świadków i konieczność opieczętowania przez nich testamentu. Testament ten był spisywany osobiście lub dyktowany innej osobie przez piśmiennego testatora. Od 530 r. nie wymagano już jego podpisu, jeżeli spisał go własnoręcznie.

NT. 16 z 439 r. określiła ponadto wymogi sporządzania testamentu ustnego (nunkupacyjnego). Zgodnie z nią był to testament sporządzany przez testatora wobec formalnie wezwanych siedmiu świadków, jednocześnie obecnych (unitas actus), którym ustnie (per nuncupationem), w sposób niebudzący wątpliwości, komunikował on swoją ostatnią wolę.

Formy szczególne testamentu

Zwyczajne formy testamentów i testament żołnierski (testamentum militis)[3], będące w dyspozycji obywateli rzymskich, nie były w stanie sprostać ich wszystkim realnym potrzebom. Cesarze próbowali temu zaradzić początkowo doraźnie. Z czasem dążyli do stałych regulacji szczególnych przypadków, które nie mieściły się w pojęciu zwyczajnej formy testamentowej. W konsekwencji grupę szczególnych testamentów tworzyły testamenty, które swoim zakresem odbiegały od wymogów formalnych testamentów zwyczajnych. Kryteria ich wyróżnienia stanowiły specyficzne okoliczności dotyczące podmiotu testamentu (czynnego – testatora lub biernego – dziedzica) i wymogi formalne, odnoszące się do złożenia przez testatora oświadczenia ostatniej woli, surowsze lub łagodniejsze od tych, które stawiały zwyczajne formy testamentowe.

Grupa testamentów szczególnych obejmowała: testament dotkniętego chorobą zakaźną (testamentum oppressi morbo contagioso), testament na rzecz kościołów i dzieł pobożnych (testamentum pro ecclesiis et piis causis), testament rodzica na rzecz swoich zstępnych (testamentum parentis inter liberos), testament analfabety lub niemogącego się podpisać (testamentum ignorantis litteras vel subscribere nequentis), testament niewidomego (testamentum caeci), testament głuchoniemego lub niemego (testamentum surdi et muti vel muti) oraz testament wiejski (testamentum ruri conditum seu rusticanorum). Poniżej, z zachowaniem porządku chronologicznego, zostanie przedstawiona ich specyfika i racje, dla których zostały dopuszczone do obiegu prawnego.

Testament dotkniętego chorobą zakaźną[4]

Uprzywilejowana forma testamentu osoby dotkniętej chorobą zakaźną, określanego w literaturze romanistycznej mianem pestis tempore (conditum), ma swoją podstawę prawną w konstytucji cesarzy Dioklecjana i Maksymiana z 290 r. (C. 6,23,8). Nazwy testamentum pestis tempore conditum (testament sporządzony w czasie epidemii) nie da się jednak wywieść z treści przywołanej konstytucji, która nie wzmiankuje o epidemii jako jedynej okoliczności uprawniającej do sporządzenia tego rodzaju testamentu. Bezpośrednim motywem jej wydania było zapytanie skierowane do kancelarii cesarskiej przez niejakiego Marcellinusa w sprawie testamentu sporządzonego w okolicznościach zakaźnej choroby. Cesarz, biorąc pod uwagę ryzyko zarażenia, określił w swoim reskrypcie wymogi, które wystarczały, by testament sporządzony przez osobę dotkniętą chorobą zakaźną zachował swoją ważność.

Testament ten był sporządzany przez potrafiącego pisać chorego zakaźnie testatora, który z uwagi na niebezpieczeństwo zarażenia (chorobą nieuleczalną lub śmiertelną) przekazywał spisany dokument oddalonym od siebie siedmiu świadkom celem dokonania przez nich w jednym czasie i miejscu spoczywających na nich zwyczajnie czynności.

Testament na rzecz kościołów lub dzieł pobożnych[5]

Źródłem prawa, które wzmiankuje o testamencie na rzecz dowolnie wybranej przez testatora wspólnoty Kościoła katolickiego, jest konstytucja Konstantyna Wielkiego wydana w 321 r. (C.Th. 16,2,4). Dawała ona wolność w zakresie pozostawienia Kościołowi (wspólnocie kościelnej) swoich dóbr materialnych w drodze rozrządzenia ostatniej woli[6]. Podmiot czynny tego testamentu został w niej określony bardzo szeroko – za pomocą zaimka unusquisque (każdy), natomiast podmiot bierny określało w niej wyrażenie sanctissimo catholicae venerabilique concilio (najświętsza, czcigodna wspólnota katolicka).

Testament na rzecz kościołów lub pobożnych dzieł był testamentem pisemnym lub ustnym, sporządzanym w zwyczajny sposób, a na jego podstawie, począwszy od Konstantyna Wielkiego, rzeczywistym dziedzicem stawał się określony kościół lub fundacja (także, gdy w treści dziedzicami zostali ustanowieni Chrystus, święci, nieoznaczeni ubodzy lub jeńcy). Nie stanowił on w prawie rzymskim odrębnej formy testamentu rzymskiego. Jego oryginalność sprowadza się głównie do tego, że pozwalał na ustanowienie dziedzicami podmiotów kościelnych, co wcześniej nie było możliwe.

Testament rodzica na rzecz swoich zstępnych[7]

Wśród testamentów specjalnych o złagodzonej formie znaczące miejsce zajmował testament określany w nauce prawa jako parentis inter liberos albo parentum inter liberos. Drugie określenie nie wydaje się być poprawne, ponieważ sugeruje, jakoby chodziło o testament wspólny rodziców, i nie uwzględnia genezy tego testamentu. Od tak nazwanego testamentu należy odróżnić divisio parentis inter liberos, która oznaczała przydział poszczególnych przedmiotów zstępnym w ramach ich działów spadkowych, dokonany przez rodzica bądź akcydentalnie w testamencie, bądź w formie rozrządzenia pozatestamentowego.

Początki testamentum parentis inter liberos również sięgają czasów Konstantyna Wielkiego. Jego konstytucja z 321 (324) r. dotycząca tego testamentu została recypowana w Kodeksie Teodozjusza II (C.Th. 2,24,1). Nie została ona jednak zamieszczona w Kodeksie Justyniana, ponieważ kwestię rzeczonego testamentu ponownie uregulował cesarz Teodozjusz II w NT. 16,5 z 439 r. Justynian uznał tę ostatnią w swoim kodeksie (C. 6,23,21,2a−3a) i zmodyfikował w Nov. 107 z 541 r.

Testamentum parentis inter liberos był testamentem sporządzanym bez udziału świadków, w którym piśmienny rodzic (ascendent) dowolnej płci, własnoręcznie lub dyktując innej osobie, zamieszczał rozrządzenia na rzecz własnych zstępnych i opatrywał swoim podpisem, wymagającym od 541 r. własnoręcznego (holograficznego) spisania z podaniem daty.

Testament analfabety lub niemogącego się podpisać[8]

Mimo istnienia szkół elementarnych rzesze obywateli rzymskich, zwłaszcza uboższych, pozostawały analfabetami, między innymi dlatego, że uczęszczanie do nich nie było obowiązkowe. Okoliczność ta stanowiła powód wprowadzenia do obrotu prawnego przez Teodozjusza II w NT. 16,3 z 439 r. (równolegle z wprowadzeniem testamentum tripertitum, dostępnego dla piśmiennych testatorów) testamentu nazywanego w nauce prawa testamentem analfabety[9].

Przez testament ten należy rozumieć testament dyktowany osobie trzeciej przez niepiśmiennego lub niemogącego się podpisać testatora, podpisywany za niego przez specjalnie przywołaną w tym celu osobę (subscriptor) w obecności testatora i siedmiu świadków, a następnie podpisywany i opieczętowywany przez tych świadków. Justynian od 531 r. wymagał ponadto wpisania przez świadków przy swoich podpisach imion ustanowionych dziedziców, a od 544 r. – wpisania imion dziedziców jedynie przez subskryptora (subscriptor).

Testament niewidomego[10]

Prawo rzymskie ze szczególnym zrozumieniem podchodziło do osób niewidomych. Jednym z przejawów tego było stworzenie im przez cesarza Justyna w konstytucji z 521 r. (C. 6,22,8) możliwości sporządzania testamentów w sposób zabezpieczający przed fałszerstwem.

Testament mógł być sporządzony przez niewidomego w dwojaki sposób: 1) zostać podyktowany tabulariuszowi (notariuszowi) albo w braku dostępu do niego ósmemu świadkowi w obecności siedmiu świadków, a następnie po odczytaniu przez tabulariusza albo ósmego świadka i zatwierdzeniu przez testatora podpisany i opieczętowany przez tabulariusza i świadków, przywołanych do udziału w sporządzeniu testamentu; 2) zostać uprzednio podyktowany  zaufanej osobie, a nawet spisany przez niego samego, zanim utracił wzrok, a następnie po odczytaniu w obecności testatora i świadków przez tabulariusza albo ósmą osobę zatwierdzony przez testatora oraz podpisany i opieczętowany przez wszystkich przywołanych do udziału w jego sporządzeniu.

Testament głuchoniemego lub niemego[11]

Forma testamentu głuchoniemego lub niemego została wprowadzona przez cesarza Justyniana w konstytucji z 531 r. (C. 6,22,10). Zgodnie z nią testament głuchoniemego lub niemego był testamentem własnoręcznie spisanym i podpisanym przez testatora, niewymagającym udziału świadków, stanowiącym obok testamentum parentis inter liberos (oraz w pewnych sytuacjach testamentum militis) jeden z przypadków testamentu holograficznego.

Przywołana konstytucja Justyniana na określenie podmiotu czynnego testamentu głuchoniemego używa wyrażenia surdus et mutus. Justynian uznał w jej pierwszym paragrafie za zdolnych do sporządzenia testamentu tych głuchoniemych, którzy utracili zarówno mowę, jak i słuch na skutek jakiegoś zdarzenia losowego, lecz potrafili pisać. Odmówił natomiast testamenti factio activa głuchoniemym od urodzenia. Natomiast dyspozycja tej konstytucji dotycząca osób niemych była mniej rygorystyczna. Wolno im było sporządzać testamenty pod warunkiem, że słyszały i umiały pisać, gdyż w ich przypadku nie miało znaczenia to, czy występujący u nich brak zdolności mówienia wynikał z jakiegoś zdarzenia losowego, czy też cierpiały one na tę dolegliwość od urodzenia.

Testament wiejski[12]

Forma testamentu ruri conditum lub inaczej rusticanorum (testament wieśniaków, nieobytych, niewykształconych) została określona w konstytucji cesarza Justyniana z 534 r. (C. 6,23,31). Jej ratio legis prawodawca wyeksponował już w pierwszych zdaniach. Powodem zalegalizowania tej formy testamentu była dość powszechna w czasach justyniańskich rusticitas, czyli brak podstawowego wykształcenia i ogłady u większości społeczeństwa Imperium, która leżała u podstaw przyjętego na wsi zwyczaju sporządzania testamentów. Justynian uważał, że ludność wiejska nie jest zdolna pojąć subtelności prawa, i dlatego wzorem swoich poprzedników postanowił w zakresie prawa spadkowego poczynić pewne ułatwienia odnośnie do sporządzania przez nią testamentów. Chcąc więc przyjść z pomocą, po zastrzeżeniu, że nie zamierza niczego zmieniać w prawie spadkowym w miastach i obozach rzymskich, gdzie znane są ustawy cesarskie i powszechna jest umiejętność pisania, postanowił, by w tych miejscach, gdzie rzadko można znaleźć ludzi potrafiących pisać, plebs wiejski mógł sporządzać testamenty w uprzywilejowany sposób, zgodny z jego dawnym zwyczajem, któremu nadał moc prawa.

Testamentum ruri conditum był dostępny dla mieszkańców wsi i umożliwiał im w przypadku obiektywnych trudności w przywołaniu siedmiu świadków testować pisemnie lub ustnie w obecności jedynie pięciu, z zachowaniem unitas actus. Jego pisemna forma wymagała, by co najmniej jeden świadek był piśmienny; wówczas ci, którzy potrafili pisać, składali podpisy za siebie i niepotrafiących pisać, jednakże w tym przypadku testator musiał zapoznać wszystkich świadków z jego treścią, podobnie jak w przypadku testamentu ustnego.

Podsumowanie

Jak widać, podmiot czynny każdego z wymienionych testamentów szczególnych odznaczał się sobie właściwą specyfiką. Testator musiał: być dotknięty chorobą zakaźną, kierować się pobożnością lub potrzebami biednych, być rodzicem, analfabetą lub niemogącym się podpisać, niewidomym, głuchoniemym wskutek zdarzenia losowego po urodzeniu lub niemym czy mieszkańcem wsi. Ponadto w przypadku testamentu na rzecz kościołów i dzieł pobożnych – ustanowiony w testamencie dziedzic lub dziedzice musieli potrzebować pomocy materialnej lub środków na prowadzenie działalności charytatywnej, a w przypadku testamentu parentis inter liberos – spadkobiercami mogli być wyłącznie zstępni testatora.

Wymogi formalne dotyczące złożenia oświadczenia ostatniej woli w testamentach szczególnych nie były jednolite, zarówno co do sposobu sporządzenia testamentu, jak i liczby świadków wymaganych  do ważności (ad sollemnitatem) oraz zasad ich udziału w jego sporządzeniu. Testamenty dotkniętego chorobą zakaźną, rodzica na rzecz swoich descendentów, analfabety lub niemogącego się podpisać, niewidomego oraz głuchoniemego lub niemego mogły być sporządzone wyłącznie w formie pisemnej. Natomiast w przypadku testamentów na rzecz kościołów i dzieł pobożnych oraz wiejskiego testator mógł wedle swojego wyboru (ad libitum testatoris) skorzystać z formy ustnej lub pisemnej.

Należy podkreślić, że testament parentis inter liberos i testament głuchoniemego lub niemego wymagały własnoręcznego spisania i podpisania przez testatora, lecz nie wymagały udziału świadków. W związku z tym stanowią, obok testamentum militis sporządzonego własnoręcznie przez żołnierza na polu bitwy, dowód ograniczonego zalegalizowania testamentu holograficznego. Poza nimi sporządzenie każdego innego testamentu wymagało do ważności zachowania zasady unitas actus. Wymóg ten był złagodzony w zakresie konieczności jednoczesnej obecności testatora i świadków przy sporządzaniu testamentu przez osobę chorą zakaźnie.

Konstytutywnego udziału świadków w czynności sporządzania testamentu, z tymi samymi obowiązkami co w przypadku zwyczajnych testamentów cywilnych, wymagały wszystkie pozostałe testamenty szczególne. Nie w każdym jednak przypadku ich numerus był w prawie justyniańskim identyczny. Liczba siedmiu świadków, analogicznie do testamentów zwyczajnych, była konieczna ad solemnitatem do sporządzenia testamentu dotkniętego chorobą zakaźną, testamentu na rzecz kościołów i dzieł pobożnych, testamentu analfabety lub niepotrafiącego się podpisać i testamentu niewidomego. Z woli Justyniana (C. 6,23,31) do ważnego sporządzenia testamentu wiejskiego konieczny był udział jedynie pięciu świadków. Co więcej, w przypadku pisemnego sposobu jego sporządzenia wystarczało, że jeden ze świadków był piśmienny.

Pisemny testament analfabety lub niemogącego się podpisać wymagał do ważnego sporządzenia oprócz siedmiu świadków równoczesnego udziału ósmej osoby (subscriptor), która składała pod nim swój podpis w miejsce testatora, a od roku 544 (Nov. 119,9) przejęła od świadków obowiązek zaznaczenia przy swoim podpisie także imion ustanowionych dziedziców. Udziału w sporządzeniu testamentu notariusza (tabularius) lub w jego braku dodatkowego ósmego świadka wymagał także do ważności testament niewidomego. Z tego powodu te dwa testamenty szczególne należy uznać za testamenty o zaostrzonej formie.

Autorem artykułu jest dr Sławomir Kursa – doktor nauk prawnych, adiunkt na Wydziale Prawa SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego.

Special forms of will in Roman law

Summary
The post-classical law provided at the same time several forms of will, also for the case of special circumstances of its preparation or the testator itself, what gave him the opportunity to make a will, and even to choose between them. During this period of development of Roman law, seven forms of special wills may be counted, in addition to ordinary wills and military will. The group of these special wills includes wills: of persons with infectious diseases (testamentum oppressi morbo contagioso), the beneficiary of which were churches and pious works (testamentum pro ecclesiis et piis causis), of the parent to his descendants (testamentum parentis inter liberos), of the illiterate or unable to write (testamentum ignorantis litteras vel subscribere nequentis), of the blind (testamentum caeci), of the deaf-mute or mute (testamentum surdi et muti vel muti) and the rural will (testamentum ruri conditum seu rusticanorum).

Keywords:
A will, special forms of will, a testator, a witness, testamentary succession, Roman law, Constantine the Great, Theodosius II, Justinian

Słowa kluczowe:
Testament, formy szczególne testament, świadek, dziedziczenie testamentowe, prawo rzymskie, Konstantyn Wielki, Teodozjusz II, Justynian

[1] Szerzej na ten temat: S. Kursa, Innowacje Justyniana w zakresie testamentum tripertitum, [w:] K. Szczygielski (red.) Justynian i prawo rzymskie, Białystok 2015, s. 45−55.
[2] Na temat testamentum per aes et libram i zaniechania jego stosowania zob. M. Nowak, Losy mancypacji i testamentum per aes et libram w okresie pryncypatu i późnego cesarstwa w świetle dokumentów praktyki prawnej, CPH 2011, Nr 2, s. 241−259.
[3] Szerzej na temat testamentu żołnierskiego: F. Longchamps de Bérier, [w:] W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, s. 289−291; J. Rudnicki, Testament żołnierski i testamenty wojskowe w europejskiej tradycji prawnej, Kraków 2015; S. Kursa, Testator i formy testamentu w rzymskim prawie justyniańskim, Warszawa 2017, s. 182−218.
[4] Testamentum oppressi morbo contagioso.
[5] Testamentum pro ecclesiis vel piis causis.
[6] T. Kunderewicz, Rozporządzenia testamentowe i darowizny na cele dobroczynne w prawie justyniańskim, Warszawa 1978; T. Kunderewicz, Nauka Ojców Kościoła w przedmiocie rozporządzeń testamentowych i darowizn na cele dobroczynne, Prawo Kanoniczne 1982, Nr 1−2, s. 309−323; M. Wójcik, Tworzenie fundacji dobroczynnych (piae causae) w drodze rozporządzeń testamentowych w prawie justyniańskim, Prawo – Administracja – Kościół 2001, Nr 2−3, s. 271−292; M. Wójcik, Si Jesum Christum heredem quis scripserit… Chrystus jako spadkobierca w prawie justyniańskim, [w:] G. Górski, L. Ćwikła, M. Lipska, Cuius regio, eius religio?, Lublin 2006, s. 41−52.
[7] Testamentum parentis inter liberos.
[8] Testamentum litteras ignorantis vel subscribere nequentis.
[9] S. Kursa, Forma prawna pisemnego testamentu analfabety lub niemogącego się podpisać w prawie rzymskim, Ius Novum 2016, Nr 3, s. 347−356.
[10] Testamentum caeci.
[11] Testamentum surdi et muti vel muti.
[12] Testamentum ruri conditum seu rusticanorum.