Aktualności

Kodeks postępowania karnego, Kodeks wykroczeń, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Kodeks karny skarbowy – pytania na aplikacje prawnicze z opracowaniem i orzecznictwem

autor: Rafał Maciąg – radca prawny

Pytania pochodzą z egzaminów wstępnych na aplikacje adwokacką/radcowską (A/R), które odbyły się 26.9.2020 r.

1. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, oskarżyciel publiczny może cofnąć akt oskarżenia bez zgody oskarżonego:
A. do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej,
B. w toku przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji,
C. do czasu prawomocnego zakończenia postępowania w sprawie.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 14 § 2 KPK)
Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu (art. 14 § 1 KPK). Oskarżyciel publiczny może cofnąć akt oskarżenia do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W toku przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji cofnięcie aktu oskarżenia dopuszczalne jest jedynie za zgodą oskarżonego. Ponowne wniesienie aktu oskarżenia przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn jest niedopuszczalne (art. 14 § 2 KPK).

„Przepis § 2 art. 14 KPK odnosi się wyłącznie do skargi zasadniczej wniesionej przez oskarżyciela publicznego. Zatem cofnięcie skargi etapowej (apelacji, zażalenia, kasacji, wniosku o wznowienie postępowania) sprawia, że pozostawiona jest ona bez rozpoznania (art. 432, 518, 545 § 1 KPK). Pomimo cofnięcia apelacji, zażalenia i kasacji, ich rozpoznanie następuje w razie stwierdzenia bezwzględnych przyczyn odwoławczych z art. 439 § 1 KPK, a w wypadku apelacji i zażalenia także stwierdzenia oczywistej niesprawiedliwości zaskarżonego orzeczenia z art. 440 KPK”[1]

2. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, spór o właściwość między sądem apelacyjnym a innym sądem powszechnym rozstrzyga:
A. sąd apelacyjny właściwy ze względu na siedzibę sądu, który pierwszy wszczął spór,
B. Sąd Najwyższy,
C. Trybunał Konstytucyjny.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 38 § 1 KPK)
Spór o właściwość między sądami rozstrzyga ostatecznie sąd wyższego rzędu właściwy ze względu na siedzibę sądu, który pierwszy wszczął spór. Spór o właściwość między sądem rejonowym a sądem okręgowym rozstrzyga sąd apelacyjny, a spór o właściwość między sądem apelacyjnym a innym sądem powszechnym – Sąd Najwyższy. W czasie trwania sporu każdy z tych sądów przedsiębierze czynności niecierpiące zwłoki (art. 38 § 1 i 2 KPK).

3. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby:
A. możliwe jest nawet bez jej zgody,
B. nie jest możliwe, nawet za jej zgodą,
C. możliwe jest wyłącznie za jej zgodą.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 199a KPK)
Złożone wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego, dotyczące zarzucanego mu czynu, nie mogą stanowić dowodu (art. 199 KPK). Stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą. Przepisu art. 199 KPK nie stosuje się (art. 199a KPK).

Wyrok SA w Krakowie z 26.4.2005 r., II AKa 264/04, K. Sala, M. Antas (wybór orzeczeń i opracowanie merytoryczne), Kodeks postępowania karnego. Orzecznictwo aplikanta, wyd. 2, C. H. Beck, Warszawa 2017, s. 286:
„Dowód z badania wariograficznego ma wartość poznawczą jedynie w początkowej fazie postępowania, a traci wartość z upływem czasu oraz z ilością czynności procesowych z udziałem badanego. Badanie takie ma w analizie kryminalistycznej walor pomocniczy, a nie może zastąpić dowodów sprawstwa”.

Wyrok SA w Gdańsku z 4.6.2019 r., II AKa 68/19, LEX nr 2797355:
„Należy zaznaczyć, iż ekspertyza poligraficzna, ujęta w treści art. 199a KPK, dowodzi jedynie tego, jakie były reakcje organizmu oskarżonego na określone zadawane mu pytania, które to reakcje odzwierciedlają stosunek emocjonalny do danych zdarzeń. Dowód z ekspertyzy wariograficznej nie może być dopuszczony w celu oceny wiarygodności wyjaśnień oskarżonego (…)”.

4. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, gdy w sprawie ujawnią się nowe istotne fakty lub dowody nie znane w poprzednim postępowaniu, prawomocnie umorzone postępowanie przygotowawcze wznawia się przeciwko osobie, która występowała w charakterze podejrzanego, na mocy postanowienia:
A. sądu właściwego do rozpoznania sprawy,
B. prokuratora nadrzędnego nad tym, który wydał lub zatwierdził postanowienie o umorzeniu,
C. sądu apelacyjnego, w obszarze którego zostało popełnione przestępstwo.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 327 § 2 KPK)  Artykuł 327 KPK stanowi, że umorzone postępowanie przygotowawcze może być w każdym czasie podjęte na nowo na mocy postanowienia prokuratora, jeżeli nie będzie się toczyć przeciw osobie, która w poprzednim postępowaniu
występowała w charakterze podejrzanego. Przepis ten stosuje się odpowiednio w sprawie, w której odmówiono wszczęcia śledztwa lub dochodzenia (§ 1). Prawomocnie umorzone postępowanie przygotowawcze wznawia się przeciwko osobie, która występowała w charakterze podejrzanego, na mocy postanowienia prokuratora nadrzędnego nad tym, który wydał lub zatwierdził postanowienie o umorzeniu, tylko wtedy, gdy ujawnią się nowe istotne fakty lub dowody nie znane w poprzednim postępowaniu albo gdy zachodzi okoliczność określona w art. 11 § 3 KPK. Przewidziane w ustawie ograniczenia okresu tymczasowego aresztowania stosuje się wówczas do łącznego czasu trwania tego środka (§ 2). Przed wydaniem postanowienia o podjęciu lub wznowieniu, prokurator może przedsięwziąć osobiście lub zlecić Policji dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności uzasadniających wydanie postanowienia (§ 3). Po wniesieniu aktu oskarżenia sąd umarza postępowanie, jeżeli stwierdzi, że postępowanie przygotowawcze wznowiono mimo braku podstaw (§ 4).

5. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, zażalenie przysługuje na postanowienie sądu:
A. o oddaleniu wniosku dowodowego,
B. w przedmiocie wyłączenia sędziego,
C. co do środka zabezpieczającego.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 459 § 2 KPK)
Zażalenie przysługuje na postanowienia sądu zamykające drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 459 § 1 KPK). Zażalenie przysługuje także na postanowienia co do środka zabezpieczającego oraz na inne postanowienia w wypadkach przewidzianych w ustawie (art. 459 § 2 KPK). Zażalenie przysługuje stronom, a także osobie, której postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 459 § 3 KPK). Zażalenie lub sprzeciw wnosi się w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia, a jeżeli ustawa nakazuje doręczenie postanowienia – od daty doręczenia. Dotyczy to również zażalenia na zawarte w wyroku rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów lub opłat; jeżeli jednak odwołujący się złoży wniosek o sporządzenie na piśmie oraz doręczenie uzasadnienia wyroku, zażalenie można wnieść w terminie przewidzianym do wniesienia apelacji (art. 460 KPK). Do zażalenia na postanowienie kończące postępowanie dołącza się odpowiednią liczbę odpisów dla osób, których dotyczy zaskarżone postanowienie. Odpisy te doręcza się tym osobom niezwłocznie (art. 461 § 1 KPK). O wniesieniu zażalenia na postanowienie inne niż wymienione w art. 461 § 1 KPK oraz sprzeciwu zawiadamia się osoby, których dotyczy zaskarżone postanowienie (art. 461 § 2 KPK). Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, zażalenie nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego postanowienia; sąd jednak, który je wydał, lub sąd powołany do rozpoznania zażalenia może wstrzymać wykonanie postanowienia (art. 462 § 1 KPK). Odmowa wstrzymania nie wymaga uzasadnienia (art. 462 § 2 KPK). Sąd, na którego postanowienie złożono zażalenie, może je uwzględnić, jeżeli orzeka w tym samym składzie, w którym wydał zaskarżone postanowienie; w innych wypadkach prezes sądu przekazuje zażalenie niezwłocznie, wraz z aktami lub niezbędnymi odpisami z akt sprawy, sądowi powołanemu do rozpoznania zażalenia (art. 463 § 1 KPK). Zażalenie na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania oraz zabezpieczenia majątkowego powinno być przekazane do rozpoznania w ciągu 48 godzin (art. 463 § 2 KPK). Strony oraz obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu odwoławczego rozpoznającego zażalenie na postanowienie kończące postępowanie, na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego innego niż tymczasowe aresztowanie, na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego oraz na zatrzymanie. Mają oni prawo do udziału w posiedzeniu sądu odwoławczego także wtedy, gdy przysługuje im prawo udziału w posiedzeniu sądu pierwszej instancji (art. 464 § 1 KPK). W innych wypadkach sąd odwoławczy może zezwolić stronom lub obrońcy albo pełnomocnikowi na wzięcie udziału w posiedzeniu (art. 464 § 2 KPK). Przepisy dotyczące zażaleń na postanowienia sądu stosuje się odpowiednio do zażaleń na postanowienia prokuratora i prowadzącego postępowanie przygotowawcze (art. 465 § 1 KPK). Na postanowienie prokuratora przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 465 § 2 KPK). W sprawach z oskarżenia prywatnego zażalenie na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego rozpoznaje prokurator nadrzędny, jeżeli postanowienie zapadło z uwagi na brak interesu społecznego w ściganiu z urzędu sprawcy (art. 465 § 2a KPK). Zażalenie na postanowienie prowadzącego postępowanie przygotowawcze, jeżeli nie jest nim prokurator, rozpoznaje prokurator sprawujący nadzór nad tym postępowaniem (art. 465 § 3 KPK). Przepisy dotyczące sprzeciwów i zażaleń na postanowienia stosuje się odpowiednio do sprzeciwów i zażaleń na zarządzenia (art. 466 § 1 KPK). Zażalenie na zarządzenie prezesa rozpoznaje sąd odwoławczy (art. 466 § 2 KPK). Przepisy rozdziału niniejszego stosuje się odpowiednio do przewidzianych w ustawie zażaleń na czynności lub zaniechanie czynności (art. 467 § 1 KPK). Uznając zasadność zażalenia, organ odwoławczy stwierdza niezgodność czynności z prawem lub brak czynności i zarządza, co należy, zwłaszcza w celu naprawienia skutków uchybienia oraz zapobieżenia podobnym uchybieniom w przyszłości, a także podejmuje inne przewidziane w ustawie środki (art. 467 § 2 KPK).

6. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, wydanie wyroku nakazowego jest niedopuszczalne:
A. w stosunku do osoby pozbawionej wolności w tej lub innej sprawie,
B. w sprawie z oskarżenia prywatnego,
C. jeżeli zachodzą warunki do orzeczenia kary ograniczenia wolności w stosunku do oskarżonego.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 501 pkt 2 KPK)
W sprawach, w których prowadzono dochodzenie, uznając na podstawie zebranego w postępowaniu przygotowawczym materiału, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne, sąd może w wypadkach pozwalających na orzeczenie kary ograniczenia wolności lub grzywny wydać wyrok nakazowy (art. 500 § 1 KPK). W postępowaniu nakazowym stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu zwyczajnym, jeżeli przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej (art. 500 § 2 KPK). Sąd może wydać wyrok nakazowy, jeżeli na podstawie zebranych dowodów okoliczności czynu i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości (art. 500 § 3 KPK). Sąd wydaje wyrok nakazowy na posiedzeniu bez udziału stron (art. 500 § 4 KPK). Wydanie wyroku nakazowego jest niedopuszczalne:
1) w sprawie z oskarżenia prywatnego;
2) jeżeli zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 79 § 1 KPK (art. 500 § 1 pkt. 2 i 3 KPK).

Zgodnie z art. 79 KPK, w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
1) nie ukończył 18 lat;
2) jest głuchy, niemy lub niewidomy;
3) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;
4) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny (art. 79 § 1 KPK).

Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę (art. 79 § 2 KPK). W wypadkach, o których mowa w § 1 i 2, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego (art. 79 § 3 KPK). Uznając za uzasadnioną opinię biegłych lekarzy psychiatrów, że czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, sąd orzeka, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy. Prezes sądu albo sąd zwalnia wówczas obrońcę z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu (art. 79 § 4 KPK).

7. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, jeżeli Sąd Najwyższy po rozpoznaniu kasacji uznał ją za oczywiście bezzasadną, wówczas:
A. wyrokiem oddala kasację,
B. postanowieniem oddala kasację,
C. postanowieniem pozostawia kasację bez rozpoznania.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 535 § 3 KPK)
Zgodnie z art. 535 KPK, Sąd Najwyższy rozpoznaje kasację na rozprawie, a w wypadkach przewidzianych przez ustawę – na posiedzeniu bez udziału stron (§ 1). Strony pozbawionej wolności nie sprowadza się na rozprawę, chyba że Prezes Sądu Najwyższego lub Sąd Najwyższy uzna to za konieczne (§ 2). Oddalenie kasacji jako oczywiście bezzasadnej nie wymaga pisemnego uzasadnienia; jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu oraz wtedy, gdy zostało wydane na rozprawie a strona pozbawiona wolności nie miała przedstawiciela procesowego i nie została sprowadzona na rozprawę, uzasadnienie sporządza się na jej wniosek. Przepisy art. 422 i 423 KPK stosuje się odpowiednio (§ 3). Kasację wniesioną na podstawie art. 521 KPK Sąd Najwyższy rozpoznaje na rozprawie (§ 4). Kasacja może być uwzględniona w całości na posiedzeniu bez udziału stron w razie jej oczywistej zasadności (§ 5).

Postanowienie SN z 24.10.2007 r., II KK 132/07, K. Sala, M. Antas (wybór orzeczeń i opracowanie merytoryczne), Kodeks…, s. 610:
„Przepis art. 535 § 2 [obecnie § 3] KPK nie wyklucza możliwości sporządzenia pisemnych motywów orzeczenia, choćby w formie uproszczonej, wskazującej jedynie na istotę rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego”.

8. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, jeżeli zachodzą warunki do orzeczenia kary łącznej w stosunku do osoby prawomocnie skazanej wyrokami różnych sądów i zachodzi zbieg wyroków sądu powszechnego i szczególnego, o karze łącznej orzeka ten z sądów, który:
A. wydał ostatni wyrok skazujący w pierwszej instancji, orzekający kary podlegające łączeniu,
B. wymierzył karę surowszą podlegającą łączeniu,
C. wydał pierwszy wyrok skazujący w pierwszej instancji, orzekający kary podlegające łączeniu.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 569 § 1 i 3 KPK)
Sąd orzeka karę łączną:
1) w wyroku skazującym – w odniesieniu do kar wymierzonych za przypisane oskarżonemu tym wyrokiem przestępstwa;
2) w wyroku łącznym – w pozostałych wypadkach.

Do kary łącznej orzeczonej w wyroku skazującym stosuje się odpowiednio art. 575 § 1 i 2, art. 576 i art. 577 KPK. Jeżeli zachodzą warunki do orzeczenia nowej kary łącznej wyłącznie w odniesieniu do kar wymierzonych w tym samym wyroku skazującym, właściwy do wydania wyroku łącznego jest sąd, który wydał ten wyrok skazujący (art. 568a § 1 i 2 KPK). Jeżeli zachodzą warunki do orzeczenia kary łącznej w stosunku do osoby prawomocnie skazanej wyrokami różnych sądów, właściwy do wydania wyroku łącznego jest sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący w pierwszej instancji, orzekający kary podlegające łączeniu. Jeżeli w pierwszej instancji orzekały sądy różnego rzędu, wyrok łączny wydaje sąd wyższego rzędu. W razie zbiegu wyroków sądu powszechnego i szczególnego, o karze łącznej orzeka ten z sądów, który wymierzył karę surowszą podlegającą łączeniu (art. 569 § 1, 2 i 3 KPK). Wyrok łączny sąd wydaje z urzędu lub na wniosek skazanego albo prokuratora (art. 570 KPK).

Wyrok SA w Krakowie z 26.10.2004 r., II AKa 217/04, K. Sala, M. Antas (wybór orzeczeń i opracowanie merytoryczne), Kodeks…, s. 650:
„Sąd orzekający w sprawie wydania wyroku łącznego nie może ponownie rozstrzygać kwestii prawomocnie rozstrzygniętych w wyrokach podlegających łączeniu, to jest nie może »modyfikować« orzeczeń o karach zawartych w tych wyrokach ani o zaliczeniu tymczasowego aresztowania, nawet jeśli są one błędne”.

Wyrok SN z 24.6.2004 r., WA 11/04, K. Sala, M. Antas (wybór orzeczeń i opracowanie merytoryczne), Kodeks…, s. 651:
„W razie zbiegu wyroków sądu rejonowego i wojskowego sądu okręgowego, przy ustalaniu, który z tych sądów jest właściwy do wydania wyroku łącznego, nie można powoływać się na kryterium określone w art. 569 § 2 KPK, ponieważ nie ma ono zastosowania w relacji sąd powszechny – sąd wojskowy, a o tym, który z tych sądów jest właściwy, decyduje wyłącznie kryterium przewidziane w art. 569 § 3 KPK”.

Wyrok SN z 14.1.2014 r., V KK 357/13, K. Sala, M. Antas (wybór orzeczeń i opracowanie merytoryczne), Kodeks…, s. 651:
„Zasada specjalności sformułowana w art. 607e § 1 KPK stanowi przesłankę ujemną dla orzeczenia w wyroku łącznym (art. 569 § 1 KPK) kary łącznej obejmującej kary pozbawienia wolności, wymierzone za przestępstwa inne niż te, które stanowiły podstawę wydania na podstawie europejskiego nakazu aresztowania (ENA)”. 

Wyrok SN z 26.10.2016 r., II KK 292/16, http://sn.pl:
„Przepis (…) [art. 569 § 1 KPK – R. M.] określa właściwość sądu do rozpoznania sprawy w przedmiocie wyroku łącznego i pomimo nieco innej stylizacji w porównaniu do stanu prawnego obowiązującego do dnia 30 czerwca 2015 r. (dodanie do treści zwrotu »lub łączny« oraz na końcu przepisu »orzekający kary podlegające łączeniu«) wskazuje jako właściwy ten sąd, który jako ostatni wydał wyrok skazujący w pierwszej instancji, niezależnie od tego czy kara nim orzeczona będzie podlegała łączeniu z innymi karami. Gdyby założyć, że przepis ten wskazuje właściwość tylko w odniesieniu do tego sądu, którego skazanie podlega łączeniu z innymi karami (czyli gdy wydany zostanie wyrok łączny), to okazałoby się, że w sytuacji braku warunków do wydania wyroku łącznego nie można ustalić kryteriów co do właściwości sądu do umorzenia postępowania, zwłaszcza, iż postępowanie takie może się toczyć także z urzędu”.

 Uchwała SN (7) z 28.6.2018 r., I KZP 3/18, http://sn.pl/:
„1. W sprawie o wydanie wyroku łącznego sąd odwoławczy może orzec po raz pierwszy karę łączną, gdy w pierwszej instancji został wydany zaskarżony apelacją wyrok łączny, orzekający karę na bazie określonych skazań oraz umarzający postępowanie na podstawie art. 572 KPK w pozostałym zakresie.
2. Nie jest także wykluczone orzeczenie przez sąd odwoławczy kary łącznej w oparciu o skazania, które nie były podstawą orzeczenia kary łącznej przez sąd pierwszej instancji”.

9. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, na postanowienie sądu okręgowego w przedmiocie wystąpienia do właściwego sądu lub innego organu państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej prawomocnie orzeczonej przez sąd polski wobec obywatela polskiego lub cudzoziemca kary pozbawienia wolności podlegającej wykonaniu:
A. nie przysługuje zażalenie,
B. przysługuje zażalenie do sądu apelacyjnego,
C. przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu sądu okręgowego.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 611t § 1 i art. 611tb § 1 KPK)
Zgodnie z art. 611t KPK, w razie prawomocnego orzeczenia przez sąd polski wobec obywatela polskiego lub cudzoziemca kary pozbawienia wolności podlegającej wykonaniu, sąd okręgowy, w którego okręgu wydano orzeczenie, za zgodą skazanego, może wystąpić o wykonanie orzeczenia bezpośrednio do właściwego sądu lub innego organu państwa członkowskiego Unii Europejskiej, zwanego w niniejszym rozdziale „państwem wykonania orzeczenia”, jeżeli przekazanie orzeczenia do wykonania pozwoli w większym stopniu zrealizować wychowawcze i zapobiegawcze cele kary (§ 1). Wystąpienie, o którym mowa w § 1, może nastąpić także na wniosek Ministra Sprawiedliwości, właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia lub skazanego (§ 2).

Wystąpienie, o którym mowa w § 1, sąd kieruje do właściwego sądu lub innego organu:
1) państwa wykonania orzeczenia, którego skazany jest obywatelem i w którym posiada stałe lub czasowe miejsce pobytu,
2) państwa wykonania orzeczenia, którego skazany jest obywatelem i w którym nie posiada stałego lub czasowego miejsca pobytu, lecz na podstawie prawomocnej decyzji będzie do niego wydalony po odbyciu kary lub zwolnieniu z zakładu karnego,
3) innego państwa wykonania orzeczenia, za zgodą właściwego sądu lub innego organu tego państwa
– o ile skazany przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub w państwie, do którego skierowano wystąpienie (§ 3).

Wystąpienie, o którym mowa w § 1, każdorazowo sąd kieruje wyłącznie do jednego państwa wykonania orzeczenia. Ponowne wystąpienie do innego państwa wykonania orzeczenia może nastąpić jedynie w razie niewykonania albo częściowego wykonania orzeczenia (§ 4). Zgoda skazanego na przekazanie nie jest wymagana, w wypadku gdy orzeczenie jest przekazywane do:
1) państwa wykonania orzeczenia, którego skazany jest obywatelem i w którym posiada stałe lub czasowe miejsce pobytu;
2) państwa wykonania orzeczenia, do którego skazany będzie wydalony po odbyciu kary lub zwolnieniu z zakładu karnego na podstawie prawomocnej decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu;
3) państwa wykonania orzeczenia, do którego skazany zbiegł z obawy przed toczącym się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej postępowaniem karnym lub obowiązkiem odbycia orzeczonej kary (§ 5).

Do poświadczonego za zgodność z oryginałem odpisu orzeczenia, o którym mowa w § 1, dołącza się zaświadczenie zawierające wszystkie istotne informacje umożliwiające jego prawidłowe wykonanie. Odpis orzeczenia wraz z odpisem zaświadczenia przekazuje się Ministrowi Sprawiedliwości (§ 6). Zaświadczenie powinno zostać przetłumaczone na język urzędowy państwa wykonania orzeczenia albo na inny język wskazany przez to państwo (§ 7). Przekazanie odpisu orzeczenia oraz zaświadczenia, o którym mowa w § 6, może nastąpić również przy użyciu urządzeń służących do automatycznego przesyłania danych, w sposób umożliwiający stwierdzenie autentyczności tych dokumentów. Na żądanie właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia sąd przekazuje odpis orzeczenia oraz oryginał zaświadczenia (§ 8). W razie trudności w ustaleniu właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia sąd może również zwracać się do właściwych jednostek organizacyjnych Europejskiej Sieci Sądowej (§ 9). Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wzór zaświadczenia, o którym mowa w § 6, zawierając w nim szczegółowe informacje dotyczące przekazanego do wykonania orzeczenia, mając na uwadze konieczność udostępnienia państwu wykonania orzeczenia wszelkich niezbędnych informacji umożliwiających podjęcie prawidłowej decyzji w przedmiocie wykonania orzeczenia (§ 10).

Artykuł 611ta KPK stanowi, że przed wystąpieniem do państwa, o którym mowa w art. 611t § 3 pkt 3 KPK, sąd zwraca się do właściwego sądu lub innego organu tego państwa o zgodę na przekazanie orzeczenia do wykonania. W pozostałych wypadkach sąd może zwrócić się do właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia o opinię w przedmiocie przekazania orzeczenia (§ 1). Jeżeli zostaną ujawnione okoliczności przemawiające za tym, iż przekazanie orzeczenia do wykonania do państwa wykonania orzeczenia nie pozwalałoby w większym stopniu zrealizować wychowawczych i zapobiegawczych celów kary, sąd może odstąpić od wystąpienia, o którym mowa w art. 611t § 1 KPK, lub je cofnąć (§ 2).

Zgodnie z art. 611tb KPK,  sąd rozpoznaje sprawę wystąpienia do właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator, skazany, jeżeli przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, i jego obrońca, jeżeli się na nie stawi. Na postanowienie sądu zażalenie nie przysługuje (§ 1). Sąd umożliwia skazanemu, przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zajęcie stanowiska ustnie lub na piśmie w przedmiocie wystąpienia, o którym mowa w art. 611t § 1 KPK. Jeżeli wymagana jest zgoda skazanego na przekazanie, sąd odbiera od skazanego przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oświadczenie w tym przedmiocie (§ 2). W wypadku gdy skazany przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nie wyraził zgody na wystąpienie, o którym mowa w art. 611t § 1 KPK, sąd umarza postępowanie w przedmiocie wystąpienia, chyba że ma zastosowanie art. 611t § 5 KPK. W pozostałych wypadkach złożone oświadczenie przesyła się do państwa wykonania orzeczenia wraz z zaświadczeniem, o którym mowa w art. 611t § 6 KPK (§ 3). Jeżeli skazany przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, sąd zawiadamia go o przekazaniu orzeczenia; w innym wypadku przekazuje zawiadomienie wraz z zaświadczeniem, o którym mowa w art. 611t § 6 KPK, do państwa wykonania orzeczenia (§ 4). Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wzór zawiadomienia, o którym mowa w § 4, zawierając w nim informacje dotyczące istotnych elementów związanych z wykonaniem orzeczenia, takich jak wskazanie właściwych organów państwa wydania i wykonania orzeczenia, prawa określającego warunki odbycia kary, warunkowego zwolnienia lub zawieszenia wykonania kary, mając na uwadze konieczność poinformowania skazanego o przekazaniu orzeczenia (§ 5).

10. (A/R) Zgodnie z Kodeksem wykroczeń, wykroczenie można popełnić:
A. w każdym wypadku tylko umyślnie,
B. zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, chyba że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne,
C. w każdym wypadku zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 5 KW)
Wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, chyba że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne (art. 5 KW). Wykroczenie umyślne zachodzi wtedy, gdy sprawca ma zamiar popełnienia czynu zabronionego, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi (art. 6 § 1 KW). Wykroczenie nieumyślne zachodzi, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia je jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć (art. 6 § 2 KW).

„Zasadą jest, że wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Jest to regulacja inna niż występująca na gruncie prawa karnego, gdzie zasadą jest popełnienie czynu zabronionego umyślnie, a nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi (art. 8 KK). Uzasadnieniem dla tego rozwiązania jest to, że nieznaczna społeczna szkodliwość wykroczeń jako takich z samej ich natury sprawia, że ładunek społecznej szkodliwości i winy wykroczenia umyślnego i nieumyślnego różni się stosunkowo nieznacznie (…). Sankcje in abstracto są identyczne, natomiast ich niewielka rozpiętość sprawia, że w praktyce zróżnicowanie sankcji między wykroczeniem umyślnym a nieumyślnym nie jest istotne (…). Klauzula umyślności musi być wyrażona pozytywnie. Ustawodawca czyni to albo wprowadzając wyraźną klauzulę umyślności (jak np. w art. 65 § 1, art. 124 § 1 KW), albo tak kształtując ustawowe znamiona określonego czynu, że da się je zrealizować wyłącznie umyślnie (art. 92 § 2, art. 119 § 1, art. 134 § 1 KW)”[2].

11. (A/R) Zgodnie z Kodeksem wykroczeń, karę za podżeganie lub za pomocnictwo wymierza się:
A. od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego dla danego wykroczenia do górnej granicy tego zagrożenia,
B. od jednej drugiej dolnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego dla danego wykroczenia do górnej granicy tego zagrożenia,
C. w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego wykroczenia.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 14 § 3 KW)
Zgodnie z art. 14 KW, odpowiedzialność za podżeganie i pomocnictwo zachodzi wtedy, gdy ustawa tak stanowi i tylko w razie dokonania przez sprawcę czynu zabronionego (§ 1). Każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających (§ 2). Karę za podżeganie lub za pomocnictwo wymierza się w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego wykroczenia (§ 3).

Trzeba podkreślić, że „w prawie wykroczeń odpowiedzialność za podżeganie i pomocnictwo ma charakter wyjątkowy. (…) Ustawodawca nie przewidział możliwości modyfikacji kary ani form niesprawczych w stosunku do sprawczych, ani między formami niesprawczymi. Zazwyczaj popełnienie czynu w postaci pomocnictwa wiąże się z mniejszym stopniem społecznej szkodliwości, co może znaleźć odbicie w wymiarze kary (…). W niektórych przypadkach możliwe będzie nawet zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary albo odstąpienie od wymierzenia kary lub środka karnego na podstawie art. 39 KW”[3].

12. (A/R) Zgodnie z Kodeksem wykroczeń, kara aresztu trwa:
A. najkrócej 10, najdłużej 60 dni,
B. najkrócej 3, najdłużej 45 dni,
C. najkrócej 5, najdłużej 30 dni.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 19 KW)
Kara aresztu trwa najkrócej 5, najdłużej 30 dni; wymierza się ją w dniach (art. 19 KW).

Jak zauważa J. Jakubowska – Hara: „Kara aresztu orzekana w postaci bezwzględnej jest stosowana w stosunkowo wąskim zakresie. Jej udział w strukturze ukarań w ostatnich latach utrzymuje się na poziomie 0,5 %. W pierwszych 10 latach obowiązywania Kodeksu wykroczeń udział ten był trzykrotnie wyższy. W związku z niewielką rolą aresztu w praktyce, jak też charakterem czynów, jakimi są wykroczenia, w doktrynie podważana jest niekiedy zasadność utrzymywania tej kary w prawie wykroczeń. Należy bowiem mieć na uwadze to, że kara aresztu to środek godzący w podstawowe wolności człowieka i nawet jeśli stosowana jest w nieznacznym tylko zakresie, nie można usprawiedliwiać jej istnienia w prawie wykroczeń przede wszystkim (lub wyłącznie) działaniem ogólnoprewencyjnym, albowiem faktyczna rola tego środka w polityce kryminalnej zawsze może ulec zmianie. Postulat całkowitego zniesienia kary aresztu byłby możliwy do spełnienia w razie wzmocnienia represyjności innych środków penalnych, zwłaszcza kary ograniczenia wolności i niektórych środków karnych, a przede wszystkim wyeliminowania z obszaru prawa wykroczeń czynów mających charakter kryminalny oraz innych czynów o większej społecznej szkodliwości. Przy utrzymaniu dotychczasowego zakresu penalizacji godne rozważenia są propozycje zastąpienia kary aresztu dozorem elektronicznym jako rodzajem kary”[4]. Dane o osobach prawomocnie skazanych za wykroczenia na karę aresztu gromadzi się w Krajowym Rejestrze Karnym (art. 1 ust. 2 pkt 7 KRKU)[5].

13. (A/R) Zgodnie z Kodeksem wykroczeń, w czasie odbywania kary ograniczenia wolności ukarany:
A. nie ma obowiązku udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary,
B. ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary,
C. ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary jedynie na żądanie kuratora.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 20 § 2 pkt 3 KW)
Kara ograniczenia wolności trwa 1 miesiąc. W czasie odbywania kary ograniczenia wolności ukarany:
1) nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu;
2) jest obowiązany do wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne;
3) ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary (art. 20 § 1 i 2 KW).

Wyrok SN z 20.8.2014 r., II KK 212/14, http://www.sn.pl/:
„Kodeks wykroczeń w art. 20 § 1 KW przewiduje możliwość orzeczenia za wykroczenie kary ograniczenia wolności w wymiarze 1 miesiąca. Tak więc wydając wyrok nakazowy za dwa wykroczenia z art. 121 § 1 KW sąd nie miał prawnej możliwości, także stosując art. 9 § 2 KW, orzec kary dwóch miesięcy ograniczenia wolności. Przepis art. 9 § 2 KW, który wskazuje, iż wymierza się za dwa lub więcej wykroczeń jedną karę w granicach zagrożenia przewidzianego w przepisie przewidującym najsurowszą karę, a więc w sposób autonomiczny określa sposób wymierzenia kary w przypadku zbiegu realnego wykroczeń, nie daje podstawy do orzeczenia kary ograniczenia w innym wymiarze niż 1 miesiąc. Wymierzając zatem karę dwóch miesięcy ograniczenia wolności Sąd Rejonowy (…) rażąco naruszył przepis art. 20 § 1 KW, co miało istotny wpływ na treść zaskarżonego wyroku, albowiem doprowadziło do orzeczenia kary, która w takim wymiarze nie mogła zostać orzeczona”.

14. (A/R) Zgodnie z Kodeksem wykroczeń, ukaranemu co najmniej dwukrotnie za podobne wykroczenia umyślne, który w ciągu dwóch lat od ostatniego ukarania popełnia ponownie podobne wykroczenie umyślne, można wymierzyć:
A. karę grzywny lub karę ograniczenia wolności w wymiarze do górnej granicy ustawowego zagrożenia podwyższonej o połowę,
B. karę nagany obok orzeczonej kary grzywny, kary ograniczenia wolności lub kary aresztu,
C. karę aresztu, choćby wykroczenie to było zagrożone karą łagodniejszą.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 38 KW)
Ukaranemu co najmniej dwukrotnie za podobne wykroczenia umyślne, który w ciągu dwóch lat od ostatniego ukarania popełnia ponownie podobne wykroczenie umyślne, można wymierzyć karę aresztu, choćby było zagrożone karą łagodniejszą (art. 38 KW).

15. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania w sprawach o wykroczenia, jeżeli oskarżyciel publiczny nie bierze udziału w rozprawie, wniosek o ukaranie:
A. nie podlega odczytaniu,
B. odczytuje sędzia,
C. odczytuje protokolant.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 72 § 2 KPW)
Przewód sądowy rozpoczyna się od odczytania wniosku o ukaranie. Wniosek o ukaranie odczytuje oskarżyciel publiczny, jeżeli bierze udział w rozprawie, a w innym wypadku protokolant. Jeżeli obwiniony przyznaje się do winy, a jego wyjaśnienia nie budzą wątpliwości, można nie przeprowadzać dalszych dowodów, w razie gdy żadna z obecnych stron temu się nie sprzeciwia (art. 72 § 1, 2 i 3 KPW).

16. (A/R) Zgodnie z Kodeksem postępowania w sprawach o wykroczenia, w razie odmowy przyjęcia mandatu karnego lub nieuiszczenia przez sprawcę wykroczenia w wyznaczonym terminie grzywny nałożonej mandatem zaocznym, organ, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, występuje:
A. do sądu z wnioskiem o ukaranie,
B. do naczelnika urzędu skarbowego o ściągnięcie grzywny w drodze egzekucji w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji,
C. do prokuratury o wszczęcie postępowania przygotowawczego o wykroczenie.

Prawidłowa odpowiedź: A (art. 99 KPW)
W razie odmowy przyjęcia mandatu karnego lub nieuiszczenia w wyznaczonym terminie grzywny nałożonej mandatem zaocznym, organ, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie. We wniosku tym należy zaznaczyć, że obwiniony odmówił przyjęcia mandatu albo nie uiścił grzywny nałożonej mandatem zaocznym, a w miarę możności podać także przyczyny odmowy (art. 99 KPW).

17. (A/R) Zgodnie z Kodeksem karnym skarbowym, jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy; stosowanie w części ustawy nowej i w części ustawy obowiązującej poprzednio jest:
A. dopuszczalne,
B. niedopuszczalne,
C. dopuszczalne wyłącznie w sprawach o wykroczenia skarbowe.

Prawidłowa odpowiedź: B (art. 2 § 3 KKS)
Zgodnie z art. 2 KKS, czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym nastąpiło zachowanie sprawcy, chyba że kodeks stanowi inaczej (§ 1). Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy (§ 2). Niedopuszczalne jest stosowanie w części ustawy nowej i w części ustawy obowiązującej poprzednio (§ 3). Jeżeli według nowej ustawy czyn zabroniony objęty orzeczeniem zagrożony jest karą, której górna granica jest niższa od kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn zabroniony w nowej ustawie; jeżeli nowa ustawa nie przewiduje możliwości zastosowania środka objętego orzeczeniem, to środka tego nie wykonuje się (§ 4). Jeżeli według nowej ustawy czyn zabroniony objęty orzeczeniem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu zamienia się na karę grzywny, przyjmując jeden dzień kary pozbawienia wolności za równoważny dwóm stawkom dziennym kary grzywny (§ 5). Jeżeli według nowej ustawy czyn zabroniony objęty orzeczeniem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa, a ukaranie uważa się za niebyłe (§ 6).

Zakaz ustanowiony w art. 2 § 3 KKS nie jest spójny z art. 15 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, zgodnie z którym jeżeli po popełnieniu przestępstwa zostanie ustanowiona przez ustawę kara łagodniejsza, sprawca może być ukarany tą karą[6].

18. (A/R) Zgodnie z Kodeksem karnym skarbowym, w kwestii udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sąd orzeka niezwłocznie na posiedzeniu; jeżeli sąd uzna, że nie zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku:
A. umarza postępowanie,
B. kieruje sprawę na rozprawę, a wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności zastępuje akt oskarżenia,
C. niezwłocznie zwraca sprawę finansowemu organowi postępowania przygotowawczego.

Prawidłowa odpowiedź: C (art. 148 § 6 KKS)
Artykuł 148 KKS stanowi, że w kwestii udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sąd orzeka niezwłocznie na posiedzeniu (§ 1). W posiedzeniu ma prawo wziąć udział sprawca i jego obrońca, a także przedstawiciel ustawowy, o którym mowa w art. 142 § 3 KKS. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo prawidłowo zawiadomionego o terminie sprawcy lub jego obrońcy, a także przedstawiciela ustawowego, o którym mowa w art. 142 § 3 KKS, nie jest przeszkodą do przeprowadzenia posiedzenia (§ 3). Stawiennictwo na posiedzenie finansowego organu postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela, w szczególności tego, który złożył wniosek, jest obowiązkowe, jeżeli prezes sądu lub sąd tak zarządzi (§ 4). Sąd, uwzględniając wniosek, orzeka wyrokiem (§ 5). Jeżeli sąd uzna, że nie zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku, niezwłocznie zwraca sprawę finansowemu organowi postępowania przygotowawczego. Przepis art. 144 § 3 KKS stosuje się odpowiednio (§ 6).

Wyrok SN z 4.12.2013 r., II KK 174/13, OSNKW 2014/5/37:
„Nie można przyjąć, że wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, złożony w trybie art. 148 KKS, jest jednocześnie aktem oskarżenia lub wnioskiem o ukaranie. Od strony formalnej ma on oczywiście cechy analogiczne do skargi oskarżyciela inicjującej postępowanie sądowe, lecz merytorycznie wymogu tego nie spełnia. Ustawodawca dał temu wyraz w art. 148 § 6 KKS, nie zezwalając sądowi na rozpoznanie sprawy na podstawie takiego wniosku, lecz nakazując, w przypadku jego nieuwzględnienia, niezwłoczny zwrot sprawy organowi wnoszącemu go. Dopiero skutkiem takiego zwrotu, na ogół, będzie (po ewentualnym uzupełnieniu postępowania przygotowawczego) wniesienie aktu oskarżenia lub złożenie wniosku o ukaranie”.

Bibliografia:

Skorupka J. (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 3, C. H. Beck, Warszawa 2018
Sala K., Antas M. (wybór orzeczeń i opracowanie merytoryczne), Kodeks postępowania karnego. Orzecznictwo aplikanta, wyd. 2, C. H. Beck, Warszawa 2017
Daniluk P. (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 2, C. H. Beck, Warszawa 2019
Skowronek G., Kodeks karny skarbowy. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 2020

[1] J. Skorupka, w: J. Skorupka (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 3, C. H. Beck, Warszawa 2018, s. 63.
[2] M. Kulik, w: P. Daniluk (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 2, C. H. Beck, Warszawa 2019, s. 54.
[3] M. Budyn – Kulik, w: P. Daniluk (red.), Kodeks…, s. 98.
[4] J. Jakubowska – Hara, w: P. Daniluk (red.), Kodeks…, s. 133.
[5] Zob. J. Jakubowska – Hara, w: P. Daniluk (red.), Kodeks…, s. 133.
[6] Zob. G. Skowronek, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 2020, s. 17.