Konferencja z prawa własności intelektualnej – najlepszy referat

W dniu 30.9.2016 r.na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego odbyła się Konferencja Naukowa „Dozwolony użytek dóbr chronionych prawami własności intelektualnej”. Spośród wystąpień, organizatorzy wybrali najlepszy referat pt. „Dozwolony użytek nieurzędowego tłumaczenia aktu prawnego i dokumentu roboczego”, którego autorem jest Pan Radosław Łapszyński. Serdecznie gratulujemy zwycięzcy i zapraszamy do lektury referatu, którego treść znajduje się poniżej.

 

„Dozwolony użytek nieurzędowego tłumaczenia aktu prawnego i dokumentu roboczego”

Radosław Łapszyński*

Celem artykułu jest przedstawienie rezultatów analizy możliwości i dopuszczalnego zakresu wykorzystania nieurzędowego przekładu aktu prawnego i dokumentu roboczego w kontekście instytucji dozwolonego użytku, jak też wynikającego z niej prawa cytatu. Określony zostaje również wpływ odpowiednich regulacji polskiego prawa autorskiego na ekonomikę pracy organów administracji publicznej. 

Zagadnienia językowe
Artykuł należy rozpocząć od wskazania językowego znaczenia pojęć „tłumaczenie” i „przekład”, gdyż jest to kluczowe dla klarowności dalszego wywodu. Słownik języka polskiego PWN definiuje „tłumaczenie” m.in. jako „opracowanie tekstu w innym języku niż oryginał” czy „tekst przetłumaczony z jednego języka na inny”¹. Termin „przekład” natomiast określany jest jako „tekst, utwór przełożone z jednego języka na drugi” oraz „tłumaczenie tekstu, utworu z jednego języka na drugi”². Powszechnie uznaje się pierwsze z tych słów za pojęcie bardziej ogólne, obejmujące swym zakresem tłumaczenia ustne i pisemne, zarówno tekstów literackich, specjalistycznych, jak i użytkowych. Drugie natomiast łączone jest przede wszystkim z tekstami literackimi. Na potrzeby niniejszego referatu jednak, za J. Pieńkosem³, autor oba te słowa stosować będzie jako synonimiczne, odnosząc je do najszerszego z możliwych zbiorów desygnatów pierwszego z nich. Poza tym, przez „tłumaczenie” rozumiany będzie jedynie finalny efekt pracy tłumacza, a nie proces prowadzący do jego powstania.

Tłumaczenie jako przedmiot prawa autorskiego
Czym zatem tłumaczenie jest na gruncie prawa autorskiego? W prawie polskim wyjaśniono to w sposób jednoznaczny: jest odrębnym utworem, autonomicznym względem utworu pierwotnego. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych⁴ przedmiotem prawa autorskiego jest utwór, przez który rozumie się każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, a w szczególności utwory wyrażone słowem (art. 1 ust. 2 pkt 1 PrAut). Expressis verbis wyraża to art. 2 ust. 1 PrAut wskazując, że opracowanie cudzego utworu, w tym w szczególności tłumaczenia, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Z uwagi na treść tego przepisu za nieaktualną należy uznać kontrowersyjną uchwałę składu siedmiu sędziów SN, w której stwierdzono, że twórca opracowania (w tym przypadku tłumacz) nie dysponujący zezwoleniem autora utworu pierwotnego, nie może dochodzić ochrony z tytułu prawa autorskiego względem opracowania (tłumaczenia)⁵.
Co istotne w świetle analizy przedmiotowego problemu, objęcie tłumaczeniem jedynie fragmentu utworu nie ma wpływu na jego ochronę zgodnie z PrAut, gdyż według art. 1 ust. 3 PrAut jest ona zapewniona również w przypadku, gdy utwór ma postać nieukończoną. Jak zauważa również J. Błeszyński cech utworu nie odbiera tłumaczeniu ani jego użytkowy charakter, ani też ewentualne postanowienia umowne wyłączające takie cechy u przedmiotu świadczenia. Co więcej, takie klauzule należy uznać za nieważne wobec sprzeczności z normami iuris cogentis, rozstrzygającymi o tym, kiedy mamy do czynienia z przedmiotem ochrony prawa autorskiego⁶.

Przekład urzędowy a nieurzędowy
Zgodnie z art. 4 PrAut wyłączone spod ochrony prawa autorskiego są m.in. akty normatywne i dokumenty urzędowe. Odnosząc się do tego przepisu J. Barta i R. Markiewicz słusznie zauważają, że „o ile z ochrony wyłączone są akty normatywne i ich urzędowe projekty, o tyle nie są takiej ochrony pozbawione ich tłumaczenia, chyba że one również mają charakter urzędowy, jak to ma miejsce np. w przypadku tłumaczeń konwencji międzynarodowych ogłaszanych w Dzienniku Ustaw”⁷.
W rezultacie, klarowna staje się różnica między prawnoautorskim podejściem do tłumaczenia urzędowego aktu prawnego i dokumentu roboczego, nie będącego przedmiotem podmiotowego prawa autorskiego, a tłumaczenia nieurzędowego tychże, które jest chronione przepisami polskiego PrAut.

Motywy dokonania tłumaczenia
Pomocnym dla zrozumienia możliwego zakresu dozwolonego użytku tłumaczenia nieurzędowego aktu prawnego może okazać się zakreślenie przykładowych motywów, które skłaniają do dokonania albo zlecenia dokonania takiego przekładu. Jednym z nich bywa nieadekwatność terminologiczna tłumaczenia urzędowego, gdyż, jak słusznie zaznacza M.V. Onufrio, o jakości tłumaczenia prawniczego „świadczy odnalezienie powiązań pomiędzy odpowiadającymi sobie instytucjami języka źródłowego i docelowego”⁸. Obrazuje to oficjalna polska wersja Karty Narodów Zjednoczonych z 26.6.1945 r.⁹, która odwołując się do terminologii ogólnohumanistycznej, zmniejsza jednocześnie normatywny walor poznawczy tej umowy międzynarodowej. W konsekwencji, dużą popularnością cieszą się prywatne przekłady tego traktatu, takie jak dokonany przez A. Przyborowską-Klimczak¹⁰. Inną przyczyną może być brak tłumaczenia urzędowego, co ma miejsce chociażby w przypadku dokumentu roboczego Komisji Europejskiej pn. Siatka analityczna dotycząca zastosowania zasad pomocy państwa do finansowania projektów infrastrukturalnych – wersja: wrzesień 2015.

Dopuszczalność dozwolonego użytku w polskim prawie autorskim
Na czym zatem polegać może dozwolony użytek omawianego przekładu? W celu udzielenia odpowiedzi na tak postawione pytanie niezbędnym będzie dokonanie wykładni art. 34 i 35 PrAut. Co więcej, rezultat wykładni można traktować, jako swoisty test na możliwość zastosowania dozwolonego użytku, którego przeprowadzenie wydaje się niezbędne w celu ustalenia granicy między tą instytucją, a naruszeniem autorskich praw tłumacza.
Zgodnie z art. 34 PrAut można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Wskazana w tym przepisie klauzula dozwolonego użytku przybiera, jak wskazuje W. Machała, postać zezwolenia ustawowego na prowadzenie określonej eksploatacji utworów¹¹.
Formą dozwolonego użytku jest prawo cytatu. Instytucja ta wydaje się być szczególnie istotną w świetle przedmiotowego zagadnienia. E. Wojnicka zauważyła, że aby uznać cytat za prawnie dozwolony musi on spełniać łącznie trzy przesłanki ustawowe:
1)         działanie podmiotu korzystającego z prawa cytatu podjęte zostanie z zamiarem realizacji celu wymienionego w ustawie,
2)         przejęcie będzie obejmowało utwory bądź ich fragmenty, których rozmiar określa przepis,
3)         zapożyczenie zostanie dokonane do utworu stanowiącego samoistną całość¹².

W ocenie M. Klekotki, utwory wykorzystujące „fragmenty wcześniejszych dzieł w zakresie wykraczającym poza przewidziany prawem autorskim dozwolony cytat, gdzie jednocześnie nie można dopatrzeć się w sposobie przetworzenia inkorporowanego fragmentu cech właściwych dla opracowania, kwalifikować należy do grupy utworów z zapożyczeniami. Korzystanie z fragmentów cudzego dzieła, które nie mieści się w ramach dozwolonego prawem autorskim cytatu, będzie stanowić naruszenie autorskich praw twórcy utworu inkorporowanego”¹³.
W myśl przepisu art. 35 PrAut dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Zgodnie z tezą J. Barty i R. Markiewicza oznacza to, że „nie jest zatem dozwolone zamieszczanie cytatów, gdy podyktowane jest to chęcią oszczędzenia sobie wysiłku związanego z własnym opisywaniem jakichś zjawisk, formułowaniem myśli lub argumentacji itd. Przepis art. 35 PrAut zabrania nadto takiego posługiwania się cytatami z cudzego utworu, w rezultacie którego eliminowana byłaby potrzeba zaznajomienia się z utworem, z którego cytaty pochodzą”¹⁴.

Zastosowanie w odniesieniu do tłumaczenia nieurzędowego
Odnosząc powyższe rozważania bezpośrednio do dozwolonego użytku tłumaczenia nieurzędowego aktu prawnego lub dokumentu roboczego, należy zauważyć, że możliwość wykorzystania cudzego przekładu w drodze powołania się na tę instytucję jest bardzo ograniczona. Sposobność taką można wykorzystać przede wszystkim w przypadku cytowania ściśle określonych i stosunkowo krótkich fragmentów danego tłumaczenia w swojej publikacji.
W przypadku objęcia prywatnym przekładem tylko części danego aktu prawnego, niedopuszczalnym, bez ustaleń z autorem oryginału, wydaje się być nie tylko inkorporowanie tego fragmentu do przygotowywanego tłumaczenia całościowego, lecz również wierne odwzorowanie występujących w nim tłumaczeń powtarzających się fragmentów tekstu. Wynika to bezpośrednio z uprawnienia tłumacza do integralności utworu pierwotnego, którym w tym przypadku jest fragmentaryczne tłumaczenie aktu prawnego.

Uregulowanie polskie wobec ekonomiki pracy organów administracji
Stosowanie przepisów PrAut odnoszących się do dozwolonego użytku tłumaczeń nieurzędowych, zleconych przez inne podmioty, może rodzić pewne trudności dla organów administracji publicznej. Jedną z takich niedogodności jest ograniczona możliwość wykorzystywania tłumaczenia dokonanego przez inny organ. Szczególnie nieefektywna ta regulacja wydaje się być w sytuacji, w której dokonany przekład obejmuje jedynie część dokumentu, którym zainteresowany jest organ. Rodzi to, zgodnie z obecnym stanem prawnym, konieczność uzgodnień między poszczególnymi jednostkami organizacyjnymi lub też powtórnego sfinansowania ze środków publicznych tłumaczenia rzeczonego fragmentu.
W tym kontekście zasadnym wydaje się wysunięcie postulatu de lege ferenda dotyczącego rozszerzenia zakresu instytucji dozwolonego użytku dla organów administracji publicznej. Istotą tego rozwiązania byłoby umożliwienie organom wykorzystywania, na użytek bieżącej pracy, przedmiotowych tłumaczeń dokonanych przez inne organy. Taka regulacja przyczyniłaby się w sposób znaczący do zmniejszenia wydatków związanych ze zlecaniem tłumaczeń i zwiększenia efektywności pracy organów administracji publicznej, w szczególności w odniesieniu do zadań związanych z dokumentami roboczymi organów Unii Europejskiej, które nie zostały przezeń przetłumaczone na języki urzędowe państw członkowskich.

Podsumowanie
Podsumowując, należy zaznaczyć, że przepisy PrAut związane z dozwolonym użytkiem odnoszą się również do nieurzędowych tłumaczeń aktów prawnych i dokumentów roboczych. Jednak zakres tej instytucji, w omawianym przypadku, nie należy do najszerszych. Dodatkowo, aktualne regulacje mogą w sposób negatywny wpływać na efektywność pracy organów administracji publicznej.

Streszczenie
Artykuł ma na celu przedstawienie analizy nieurzędowego przekładu aktu prawnego i dokumentu roboczego w kontekście instytucji dozwolonego użytku oraz prawa cytatu.
W jego treści przyjęto, że przekład stanowi odrębny utwór w rozumieniu PrAut, autonomiczny względem utworu pierwotnego. Wskazano różnicę pomiędzy tłumaczeniem urzędowym aktu prawnego i tłumaczeniem nieurzędowym, a także motywy, które skłaniają do dokonania nieurzędowego przekładu dokumentu, takie jak nieadekwatność terminologiczna tłumaczenia urzędowego (na przykładzie Karty Narodów Zjednoczonych) lub jego brak.
Dokonując wykładni art. 34 i 35 PrAut ustalono kryteria kwalifikujące posłużenie się cudzym tłumaczeniem jako dozwolony użytek. Wytyczono również granicę między omawianą instytucją, a naruszeniem autorskich praw twórcy tłumaczenia.
Nakreślono przykładowe trudności administracji publicznej wynikające ze stosowania przepisów PrAut odnoszących się do dozwolonego użytku tłumaczeń nieurzędowych, zleconych przez inne podmioty. Przedstawiono postulat de lege ferenda dotyczący przedmiotowej instytucji mogący przyczynić wzrostu efektywności pracy jednostek organizacyjnych i zmniejszenia wydatków publicznych.
Omawiając powyższe zagadnienia odniesiono się m.in. do aktów prawa powszechnie obowiązującego oraz poglądów przedstawicieli doktryny i praktyki prawa autorskiego.

 Słowa kluczowe: tłumaczenie, nieurzędowe, dozwolony, użytek, cytat

 

Summary
The purpose of this paper is to present analysis of unofficial translation of legislative act and working document in the context of fair use and quotation right.
Article is based on the assumption that translation is a separate work within the meaning of Polish Act of 4 February 1994 on Copyright and Related Rights, autonomous in relation to the original text. It explains the difference between an official translation of legislative act and an unofficial one as well as possible reasons of elaborating an unofficial translation, such as terminological inaccuracy of official translation (on the example of The Charter of the United Nations) or its lack.
Paper identifies the criteria of qualifying usage of translation as fair use which are derived from Art. 34 and 35 of the above mentioned act. It sets the borderline between that institution and  copyright infringement of translation’s author.
Author outlines exemplary public administration’s difficulties connected with applying the rules of Polish Copyright Law related to fair use of unofficial translations contracted out by other entities. Paper contains de lege ferenda proposal concerning to the above mentioned fair use, which could affect growth of work efficiency of public administration authorities and reduction of public  expenditures.
Above-mentioned issues are discussed in reference to, among others, legislative acts and legal writngs.

 Keywords: unofficial, translation, fair, use, quotation

 

* Student III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

¹ hasło „tłumaczenie” w: Słownik Języka Polskiego PWN [dostęp: 23.10.2016], <http://sjp.pwn.pl/sjp/tlumaczenie;2529805.html>.
² hasło „przekład” w: Słownik Języka Polskiego PWN [dostęp: 23.10.2016], <http://sjp.pwn.pl/sjp/przeklad;2510343.html>.
³ J. Pieńkos, Przekład i tłumacz we współczesnym świecie: aspekty lingwistyczne i pozalingwistyczne, Warszawa 1993, s. 10–18.
⁴ Tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r. poz. 666 ze zm., dalej jako: PrAut.
⁵ Uchwała SN (7) z 20.12.1976 r., III CZP 91/75, OSN 1977, Nr 7, poz. 103.
⁶ J. Błeszyński, Tłumaczenie w świetle nowego prawa autorskiego, LINGUA LEGIS, Nr 3, Warszawa: Translegis, 11.1996 [dostęp: 23.10.2016], <http://www.translegis.com.pl/ll_archiwum/LL_3_1.pdf>.
⁷ J. Barta, R. Markiewicz, M. Późniak-Niedzielska, Przedmiot prawa autorskiego, [w:] J. Barta (red.), Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego. Tom 13, Warszawa2007, s. 54.
⁸ M.V. Onufrio, Harmonisation of European Contract Law and Legal Translation: A Role for Comparative Lawyers w: InDret Review on the Analysis of Law, nr 2, 2007, s. 4; cyt. za: R. Gąszczyk, Niefinansowe formy wspierania przedsiębiorczości przez państwo, [w:] Z. Cieślak, A. Kosieradzka-Federczyk, Prace studialne Warszawskiego Seminarium Aksjologii Administracji. Nowe zjawiska w administracji publicznej. T. IV, Warszawa 2015, s. 81.
⁹ Dz.U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90.
¹⁰ Karta Narodów Zjednoczonych [26.6.1945 r.], [w:] A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, Lublin 2008, s. 9–30.
¹¹ W. Machała, Dozwolony użytek chronionych utworów w polskim prawie autorskim w świetle cywilistycznej koncepcji prawa podmiotowego, Zeszyty Naukowe UJ − Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej 2001, Nr 78, s. 53.
¹² E. Wojnicka, Cytat dozwolony w ujęciu polskiej ustawy o prawie autorskim, Nowe Prawo 1983, Nr 7−8, s. 40. Wypowiedź ta odnosiła się do stanu prawnego określanego przez ustawę z 10.7.1952 r. o prawie autorskim (Dz.U z 1952 Nr 34 poz. 234), lecz nie traci ona na aktualności w kontekście obecnego brzmienia art. 29 PrAut.
¹³ M. Klekotko, Sampling w świetle prawa autorskiego i praw pokrewnych, PPH 2007, Nr 12, numer specjalny, s. 13.
¹⁴ J. Barta, R. Markiewicz, Dla tych, co żyją z cudzych tekstów. Teza nr 2, Rzeczpospolita. Prawo co dnia z 20.11.1996 r., Nr 6914/2.