Warsztaty prawnicze

O „Street Law” i potrzebie nauczania prawa w szkołach średnich

Tekst pochodzi z numeru: 3 (114) marzec 2010

Anna Drozd, Filip Kmiciewicz

Niski poziom świadomości prawnej od wielu lat jest poważnym problemem polskiego społeczeństwa. Problemem, który w państwie polskim próbuje się ze znikomą skutecznością rozwiązać. Mimo że Mini­sterstwo Edukacji już kilka lat temu wprowadziło do programu nauczania wiedzy o społeczeństwie elementy prawa, o potrzebie rozpoczęcia skutecznego nauczania podstaw prawa w szkołach średnich ostatnio znowu zrobiło się głośno − po wypowiedziach prezesa Krajowej Rady Radców Prawnych mec. Macieja Bobrowicza, który deklaruje gotowość radców prawnych do nauczania prawa w liceach. Mecenas M. Bobrowicz słusznie zauważa, że: „młody człowiek, kończąc szkołę średnią, musi wiedzieć, co to jest prawo karne i cywilne, oraz mieć świadomość swoich praw konsumenckich”1. Trudniej jednak uznać za słuszny pogląd, że to zajęcia prowadzone przez radców prawnych byłyby najlepszym środkiem do walki z nieświadomością prawną Polaków, a w szczególności polskiej młodzieży. Włączając się do dyskusji nad tym problemem społecznym, warto przypomnieć, że od przeszło kilkunastu lat studenci i nauczyciele akademiccy związani z uniwersyteckimi poradniami prawnymi starają się „wyjść z prawem na ulicę”. Jednakże brak wsparcia, w szczególności finansowego i medialnego, powoduje, że przedsięwzięcia te niestety wciąż mają raczej kameralny i akcydentalny charakter.

„Street Law”

Idea programu „Street Law” i jego historia powinny być znane osobom zainteresowanym klinicznym nauczaniem prawa − pisał na ten temat m.in. M. Żukowski2. Początki programu „StreetLaw” sięgają 1972 r., kiedy to grupa studentów wraz z profesorem Georgetown Universitypostawiła sobie za cel dotarcie z nauką prawa do uczniów szkół średnich najbiedniejszych dzielnic miasta oraz do osób osadzonych w placówkach penitencjarnych. Od samego początku ideą programu było zapoznanie jego uczestników z podstawowym zakresem praw i obowiązków obywatelskich oraz dostarczenie wiedzy niezbędnej do konfrontacji z problemami prawnymi obecnymi w życiu codziennym. Program okazał się wielkim sukcesem i do dzisiaj jest kontynuowany we wszystkich stanach.

W Polsce program „Street Law” realizowany był od 1995 r. pod nazwą „Prawo na co dzień”. Początkowo obejmował tylko Warszawę. Z biegiem czasu do jego realizacji przystępowały kolejne miasta, m.in. Białystok, Kraków, Poznań, Rzeszów i Szcze­cin. W roku akademickim 2008/2009 realizację idei programu rozpoczęła Uniwersytecka Poradnia Prawna przy Instytucie Prawa Cywilnego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.

Wrocławski projekt „Street Law”

W ubiegłym roku akademickim wrocławska poradnia prawna przeprowadziła projekt we współpracy z władzami WPAiE UWr, łącząc go z kampanią promocyjną wydziału. Oprócz uczestnictwa w warsztatach tematycznych prowadzonych przez studentów związanych z poradnią licealiści mieli możliwość zapoznania się z ofertą edukacyjną wydziału. Procedurę rekrutacyjną oraz zasady i tryby studiowania na poszczególnych kierunkach szczegółowo wyjaśniali im prodziekani WPAiE. Projekt objął trzy wrocławskie licea3, w których studenci poradni przeprowadzili łącznie około 20 warsztatów. Projekt został oceniony bardzo pozytywnie, zarówno przez licealistów, jak również nauczycieli i dyrektorów szkół. Interaktywne metody prowadzenia warsztatów, przykłady „z życia wzięte”, a przede wszystkim luźna, sympatyczna atmosfera i zrozumiały język pozwoliły młodzieży aktywnie uczestniczyć w przedsięwzięciu i wiele na nim skorzystać.

W roku akademickim 2009/2010 projekt „Street Law” obejmie swoim zasięgiem znacznie większą liczbę szkół z terenu całego województwa dolnośląskiego, bowiem dzięki współpracy z władzami WPAiE zminimalizowane zostały koszty prowadzenia warsztatów poza granicami administracyjnymi Wrocławia. Ponadto również w ramach projektu nawiązana została współpraca z Zakładem Karnym nr 2 we Wrocławiu, w którym oprócz prowadzenia warsztatów tematycznych studenci poradni odbywają regularne dyżury, mające na celu przyspieszenie procesu uzyskiwania porad prawnych przez osadzonych w tym zakładzie, jak również odciążenie tzw. grupy listowej poradni.

Tematyka i metodologia warsztatów

Dla najlepszej realizacji idei „Street Law” szczególną uwagę należy poświęcić zakresowi wiedzy, która ma być młodzieży przekazana. Głównym czynnikiem determinującym dobór materiału do zrealizowania w ramach warsztatów powinien być wiek słuchaczy. Wydaje się, że projekt powinien być adresowany przede wszystkim do uczniów drugich klas liceów, czyli uczniów, którzy od niedawna są albo lada dzień będą pełnoletni. Każdy z tych młodych ludzi bowiem powinien być świadomy, że możliwość bezproblemowego kupienia alkoholu w sklepie czy przystąpienia do egzaminu na prawo jazdy to niejedyne skutki wiążące się z przekroczeniem bariery 18. roku życia, chociaż dla wielu mogą mieć największe znaczenie. Warto również mieć na względzie zakres wiedzy o prawie, którą muszą posiąść licealiści zamierzający zdawać maturę z wiedzy o społeczeństwie. W związku z tym, że nauczyciele tego przedmiotu miewają tendencję do pomijania zagadnień związanych z prawem (głównie ze względu na niewspółmierność zakresu materiału z tej dziedziny do wymiaru godzin przeznaczonych na przedmiot), a podręczniki przedmiotowe nie okazują się w tym zakresie pomocne, projekt może być dla tych uczniów jedyną szansą na uzyskanie konkretnych i rzetelnych informacji, a ponadto w przystępnej formie. Z drugiej strony należy liczyć się z tym, że zbyt szczegółowa analiza zagadnień prawnych, w tym omawianie mało istotnych i mało życiowych z punktu widzenia młodego człowieka regulacji, może doprowadzić do znudzenia tematyką warsztatu lub projektu w całości.

Warsztaty prowadzone przez studentów Uniwersyteckiej Poradni Prawnej Uniwersytetu Wrocławskiego w roku akademickim 2009/2010:
1. Zagadnienia podstawowe – prawo.
2. Zagadnienia podstawowe – organy i instytucje ochrony i pomo­cy prawnej.
3. 18-tka a zakres praw i obowiązków dorosłego człowieka.
4. Wstęp do praw człowieka i praw obywatela.
5. Wstęp do praw konsumenta.
6. Podstawy odpowiedzialności karnej.
7. Prawne aspekty małżeństwa.
Szczegółowy zakres tematyczny poszczególnych warsztatów w załączniku.

O ile dobór ciekawego materiału, którego przedstawienie nie powinno zająć więcej niż 40 minut, nie powinien stanowić większego problemu, o tyle nie lada wyzwaniem może się okazać próba jego wyłożenia grupie licealistów. Należy pamiętać, że głównym celem projektu jest wyjaśnienie słuchaczom obowiązujących przepisów i mechanizmów wpływających na codzienne życie dorosłego człowieka, dlatego szczególnie warto postarać się o to, aby używane słownictwo było dla młodzieży zrozumiałe (przede wszystkim warto zrezygnować z sentencji łacińskich), a przygotowany materiał był przedstawiony w sposób interesujący i łatwy do zapamiętania. Dobrym rozwiązaniem wydaje się przeprowadzenie warsztatów w formie interaktywnej, polegającej w szczególności na dyskusji nad obowiązującymi regulacjami (efekty zaangażowania młodzieży w dyskusji nad ratio legis danej regulacji, jak również próby wypracowania propozycji jej nowelizacji wbrew pozorom mogą zadziwić niejednego prawnika), omawianiu kazusów życia codziennego (najlepiej wybrać takie sytuacje, w których mógł się już znaleźć przeciętny młody człowiek) oraz próbach samodzielnego rozwiązywania ich przez uczniów, na podstawie ich własnego doświadczenia oraz udostępnianych im wyciągów z aktów normatywnych, przygotowanych specjalnie na potrzeby warsztatów.

Studenci uczestniczący w projekcie

Uczestnictwo w projekcie „Street Law” stanowi dla studentów niebywałą sposobność sprawdzenia samych siebie. Sprawdzenia poziomu opanowania i zrozumienia wiedzy nabytej w toku studiów oraz umiejętności praktycznego jej zastosowania, ale także sprawdzenia swoich umiejętności retorycznych oraz działania pod presją czasu i otoczenia. Ponadto studenci uczą się technik kontaktu z osobami, które na co dzień nie posługują się językiem prawniczym i nie posiadają wiedzy prawniczej. Można więc śmiało powiedzieć, że udział w projekcie pozwala studentom wcielić się w rolę profesjonalnego prawnika i spróbować w niej swoich sił.

Jakie warunki powinien spełniać student aspirujący do udziału w projekcie? Prowadzenie warsztatów wymaga posiadania usystematyzowanej wiedzy z różnych dziedzin prawa, w szczególności prawa cywilnego, karnego i konstytucyjnego. Podkreślić jednak trzeba, że opanowanie materii tych przedmiotów w zakresie wymaganym na egzamin może się okazać niewystarczające. Nie bez znaczenia są też predyspozycje psychofizyczne, w szczególności takie cechy, jak elokwencja i pewność siebie. Młodzież ucząca się w liceach stanowi specyficzne audytorium, wymagające cierpliwości, zrozumienia i właściwego podejścia. Z jednej strony prowadzący warsztaty musi dbać o uwagę i zainteresowanie słuchaczy, z drugiej − utrzymać niezbędną dyscyplinę i należytą powagę sytuacji.

Podsumowanie

Poczynione w niniejszym artykule uwagi i sugestie powinny pomóc w organizacji „Street Law” w innych miastach, jak również zachęcić poradnie prawne do dzielenia się własnymi doświadczeniami zdobytymi w trakcie jego realizacji. Powinny też prowadzić do wniosku, że mniejsza różnica wieku w stosunku do licealistów, większe podobieństwo używanego na co dzień języka oraz możliwość wprowadzenia na warsztatach luźniejszej atmosfery powodują, iż studenci dają najlepszą gwarancję przygotowania młodzieży do życia w społeczeństwie obywatelskim demokratycznego państwa prawa.

Konspekty poszczególnych warsztatów, przygotowane przez studentów uczestniczących w realizacji projektu „Street Law”

1. Zagadnienia podstawowe – prawo

  1. Pojęcie prawa i systemu prawnego;
  2. Pojęcie przepisu prawnego i normy prawnej. Budowa normy prawnej;
  3. Podział prawa na prywatne i publiczne;
  4. Podział prawa na administracyjne, cywilne, karne;
  5. Szczegółowy podział na gałęzie prawa;
  6. Źródła prawa (charakterystyka i hierarchia).

2. Zagadnienia podstawowe – organy i instytucje ochrony i pomocy prawnej

  1. Sądy (szczeble, właściwość, wydziały, sędzia, referendarz, dwuinstancyjność, obowiązek stawienia się na wezwanie, zakaz opuszczania budynku bez zgody sądu):
    • powszechne,
    • administracyjne,
    • wojskowe,
    • SN i NSA;
  2. Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu;
  3. Prokuratura (struktura, funkcja, rola prokuratora w procesie karnym);
  4. Policja i Straż Miejska (zadania i kompetencje). Porównanie;
  5. Komornicy (zadania i kompetencje);
  6. Notariat (zadania i kompetencje);
  7. Adwokaci i Radcowie Prawni (zadania i kompetencje);
  8. Uniwersyteckie Poradnie Prawne.

3. 18-tka a zakres praw i obowiązków dorosłego człowieka

  1. Pojęcie prawa i obowiązku;
  2. Pojęcie zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych (pełnej, ograniczonej, jej braku);
  3. Prawa i obowiązki wynikające z przepisów prawa cywilnego (małżeństwo, władza rodzicielska, zatrudnienie);
  4. Prawa i obowiązki wynikające z przepisów prawa administracyjnego (prawa wyborcze, dowód osobisty, paszport, prawo jazdy);
  5. Wiek a odpowiedzialność karna.

4. Wstęp do praw człowieka i obywatela

  1. Pojęcie praw i wolności;
  2. Geneza i katalog praw i wolności człowieka i obywatela;
  3. Źródła praw i wolności człowieka i obywatela;
  4. Ochrona praw człowieka i obywatela.

5. Wstęp do praw konsumenta

  1. Pojęcie sprzedaży;
  2. Zakres podmiotowy i przedmiotowy Ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej;
  3. Obowiązki stron we wzajemnych stosunkach;
  4. Odpowiedzialność sprzedawcy – przesłanki;
  5. Uprawnienia konsumenta – rodzaje, sposób wykonania, terminy;
  6. Odpowiedzialność z tytułu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową, a gwarancja;
  7. Podmioty powołane do ochrony interesów konsumentów, czyli do kogo możemy się zwrócić o pomoc.

6. Podstawy odpowiedzialności karnej

  1. Pojęcie czynu zabronionego i przestępstwa (wykroczenie, występek, zbrodnia);
  2. Przesłanki odpowiedzialności karnej:
    • czyn człowieka,
    • zabroniony pod groźbą kary (kontratypy, kary)
    • przez ustawę obowiązującą w czasie popełnienia,
    • społeczna szkodliwość >znikoma,
    • wina (pojęcie, rodzaje),
    • odpowiedni wiek sprawcy (10 KK oraz ust. o post ws nieletnich);
  3. Formy popełnienia przestępstwa (usiłowanie, przygotowanie, podżeganie, nakłanianie, współsprawstwo);
  4. Pojęcie recydywy i jej wpływ na wymiar kary;
  5. Środki probacyjne;
  6. Przedawnienie karalności, zatarcie skazania.

7. Prawne aspekty małżeństwa

  1. Pojęcie małżeństwa (Konstytucja, KRO, potoczne rozumienie małżeństwa, konkubinat);
  2. Sposoby zawarcia (zgodnie z regulacją KRO):
    • przed kierownikiem USC,
    • małżeństwo konkordatowe,
    • przed konsulem;
  3. Wymagane dokumenty, terminy. Rola duchownego;
  4. Przeszkody małżeńskie – omówienie, przykłady;
  5. Unieważnienie jako jeden ze sposobów ustania małżeństwa;
  6. Rozwód i separacja.

* Autorzy są studentami V roku prawa na Uniwersytecie Wrocławskim. Anna Drozd jest prezesem Uniwersyteckiej Poradni Prawnej. Filip Kmiciewicz jest koordyna­torem projektu „Street Law”.

1 Wypowiedź dla PAP z 2.9.2009 r., Gazeta Prawna,prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/348923,zajecia_z_prawa_juz_w_szkolach_srednich.html

2 M. Żukowski, Street Law, artykuł z 9.5.2003 r., Edukacja Prawnicza, publikacja elektroniczna.

3 Wybór nie był przypadkowy, bowiem projekt objął szkoły, które dostarczają WPAiE statystycznie najwięcej kandydatów na studia.