Prawo kosmiczne w pigułce

Tekst pochodzi z numeru: 1 (121) styczeń 2011

Dr Agnieszka Szpak

Przez długi czas w ogóle nie zajmowano się kosmosem, więc i prawo międzynarodowe jakby zapomniało o tym problemie. A jest to problem istotny, gdyż dotyczy określenia zewnętrznej granicy przestrzeni powietrznej państw, a więc terytorium, na którym każde z nich sprawuje jurysdykcję. W grę wchodzą także takie kwestie, jak status przestrzeni kosmicznej, uprawnienia i obowiązki państw w tej strefie i konieczność uregulowania działalności kosmicznej. Zainteresowanie kosmosem wzrosło w rezultacie trzech ważnych wydarzeń: wysłania w kosmos pierwszego sztucznego satelity Ziemi Sputnika I w paździer­niku 1957 r., pierwszego załogowego lotu z J. Gagarinem w kwietniu 1961 r. oraz wylądowania pierwszego człowieka na Księżycu w lipcu 1969 r. (N. Armstrong, E. Aldrin)¹.

Granica

Przede wszystkim nie bardzo wiadomo, gdzie rozpoczyna się kosmos. Teorie są różne. Jedna z nich – w oparciu o warstwy atmosfery (kolejno od powierzchni Ziemi: troposfera – do 20 km, stratosfera – do 40–50 km, mezosfera – do 80 km, jonosfera – do 500 km, egzosfera – powyżej 500 km) – wskazuje, że mniej więcej 100 km od powierzchni Ziemi rozpoczyna się przestrzeń kosmiczna. Motywowano to tym, że do tej wysokości skład atmosfery pozostaje prawie niezmienny i w związku z tym na tej granicy powinna się kończyć przestrzeń powietrzna, a zaczynać kosmiczna. Koncepcja druga uznaje jako granicę końcową przestrzeni powietrznej, a początkową kosmicznej kryterium możliwości technicznych eksploatacji statków powietrznych. Zgodnie z nią przestrzeń, w której mogą się poruszać statki powietrzne, należy uznać za powietrzną, a powyżej niej za kosmiczną. Jednak taka teoria nie pozwala na definitywne i precyzyjne określenie granicy. Kolejna koncepcja opiera się na technicznych możliwościach rozciągnięcia władztwa i eksploatacji kosmosu. A zatem tak daleko sięgałaby przestrzeń powietrzna, jak daleko państwa byłyby w stanie rozciągnąć swoje zwierzchnictwo. Dziś teoria ta jest nie do przyjęcia ze względu na zakaz zawłaszczania kosmosu i ciał niebieskich². Innymi słowy dokładna granica między przestrzenią powietrzną a kosmiczną nie jest obecnie precyzyjnie określona. Nie stanowi to jednak na tyle wielkiego problemu, że mogłoby uniemożliwiać prowadzenie działalności kosmicznej.

Status przestrzeni kosmicznej

Obecnie obowiązuje kilka traktatów regulujących status prawny wszechświata, w tym określających zasady działalności państw, ich prawa i obowiązki. Wiele z nich zostało opracowanych pod auspicjami powołanego w 1959 r. przez Zgromadzenie Ogólne (ZO) ONZ Komitetu ds. Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej³. Samo powołanie komitetu wskazuje już na kształtującą się normę „pokojowego wykorzystania” kosmosu.

Pierwszym traktatem, który nie dotyczył tylko przestrzeni kosmicznej, był układ moskiewski z 5.8.1963 r. o zakazie prób z bronią jądrową w atmosferze, pod wodą oraz w przestrzeni kosmicznej⁴. Następnie 27.1.1967 r. podpisany został układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i korzystania z przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. W traktacie tym stwierdzono, że badania i korzystanie powinny być przeprowadzane z korzyścią i w interesie wszystkich państw, bez względu na stopień ich ekonomicznego czy naukowego rozwoju. Działalność taka powinna być również prowadzona na zasadach równości i niedyskryminacji. Układ zakazywał zawłaszczania w jakiejkolwiek formie przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Oznacza to, że żadne państwo nie może poddawać kosmosu swojej suwerenności i jurysdykcji. Traktat z 1967 r. wprowadzał także zakaz umieszczania broni jądrowej i innych broni masowej zagłady w przestrzeni kosmicznej oraz pokojowe wykorzystanie Księżyca i innych ciał niebieskich. Pociąga to za sobą demilitaryzację (zakaz zakładania baz wojskowych, fortyfikacji), zakaz używania czy testowania broni jakiegokolwiek rodzaju oraz zakaz prowadzenia manewrów wojskowych. Zasady te zostały potwierdzone i wzmocnione w traktacie w sprawie działalności państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich z 1979 r. Można więc uznać, że kosmos to wspólne dobro ludzkości. Traktat z 1979 r. wyraźnie stwierdza, że Księżyc i jego zasoby naturalne stanowią wspólne dziedzictwo ludzkości⁵. Niestety nie związało się nim zbyt wiele państw (13 ratyfikacji)⁶.

W kontekście tak często słyszanych informacji o możliwości kupowania działek na Księżycu warto dodać, że układ z 1979 r. wyraźnie stanowi, że Księżyc ani jakakolwiek jego część nie może stać się własnością jakiegokolwiek państwa, organizacji międzynarodowej, międzyrządowej lub pozarządowej, organizacji krajowej lub osoby prywatnej. Innymi słowy póki co w działki na Księżycu inwestować nie można⁷.

W kontekście traktatu z 1967 r. można zadać pytanie: Czy można umieścić w przestrzeni kosmicznej broń defensywną typu np. system obrony przeciwrakietowej? Z literalnej, czyli dosłownej, interpretacji traktatu wynika, że przestrzeń kosmiczna jest wolna tylko od broni jądrowej i innej broni masowego rażenia. W tym świetle dopuszczalne byłoby umieszczenie w kosmosie broni defensywnej. Wziąwszy jednak pod uwagę cel traktatu (wykładnia celowościowa), czyli pokojowe wykorzystanie przestrzeni kosmicznej, można dojść do wniosku przeciwnego⁹.

Problem tzw. śmieci kosmicznych

Wokół naszej planety krążą przedmioty o łącznej wadze ponad 6 tys. ton (obejmuje to od 12,5 tys. do 18 tys. przedmiotów o średnicy przekraczającej 10 cm, 300 tys. innych odpadów o średnicy od 1 do 9 cm oraz 35 mln drobnych szczątków o rozmiarach liczonych w milimetrach). Każdego roku dochodzi kolejnych 300 ton. Na tzw. śmieci kosmiczne składają się m.in. nieużywane satelity, niepotrzebne już części rakiet, zagubione śruby, krople płynów chłodniczych zamrożone w niskiej temperaturze, a nawet odpryski farby, innymi słowy wszystko, nad czym państwa straciły kontrolę i co dryfuje w przestrzeni kosmicznej¹¹. Wszystkie one stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa ruchu w kosmosie. Zawsze, gdy dochodzi do zderzenia dwóch większych obiektów, powstaje mnóstwo drobnych odłamków, które z kolei zderzają się z innymi przedmiotami, np. podczas zderzenia z 10.2.2009 r. powstało ponad 700 nowych odłamków, które po zderzeniu utworzyły dwa rozległe obłoki. Może to prowadzić do bardzo szybkiego wzrostu ilości śmieci kosmicznych, które w przyszłości będą uniemożliwiać bezpieczne loty w kosmosie¹².

Kto ponosi odpowiedzialność za wysyłane w kosmos obiekty? Zgodnie z Konwencją z 1967 r. państwa mają obowiązek prowadzenia rejestru statków kosmicznych (obowiązek ten został potwierdzony w traktacie z 1974 r. o rejestracji obiektów kosmicznych). Oznacza to również, że państwo wysyłające sprawuje jurysdykcję nad takimi obiektami oraz nad ich załogą, innymi słowy to państwo wysyłające ponosi odpowiedzialność za wysłane przez siebie obiekty. Problem ze zbieraniem śmieci kosmicznych polega przede wszystkim na tym, że jest ono kilkukrotnie droższe od ich wysyłania. Nie zmienia to jednak faktu, że to państwa wysyłające dany obiekt w kosmos powinny ponosić odpowiedzialność za jego dalsze losy.

Tak czy inaczej coś trzeba zrobić z rosnącą ilością śmieci kosmicznych. Co roku na orbicie pojawia się ponad 200 nowych odpadów. Tylko niektóre z nich ulegają zniszczeniu przy wejściu do atmosfery. Jedna z futurystycznych wizji zakłada, że mniejsze z krążących w przestrzeni kosmicznej części zostaną poddane działaniu silnego naziemnego lasera, co spowoduje parowanie materiału, wytracanie przez obiekty szybkości, obniżenie wysokości lotu i wreszcie w konsekwencji ich spalenie w atmosferze ziemskiej. Dla większych obiektów inżynierowie planują powołać swoistą służbę porządkową – specjalne urządzenia miałyby przechwytywać w locie wysłużone satelity¹³. Powinien być to zbiorowy wysiłek państw prowadzących działalność kosmiczną, gdyż leży to w interesie wszystkich.

Pewne zabezpieczenie mogą stanowić satelity, które zajmują się m.in. monitorowaniem. Dla przykładu satelita Envisat, należący do Europejskiej Agencji Kosmicznej, przekazuje na Ziemię co godzinę 11 gigabajtów informacji, np. przesyła aktualne zdjęcia powodzi i awarii tankowców, ujawnia proceder wycinania lasów tropikalnych, nadzoruje stan nawodnienia upraw ryżowych i rozszerzanie się pustyń, dzięki niemu floty rybackie dowiadują się, dokąd zmierzają ławice ryb (patrz: teledetekcja poniżej). Uszkodzenie Envisat spowodowałoby ogromne szkody. Jednak zderzenie satelitów z lutego br. dowodzi, jak trudno jest bez przerwy i dokładnie śledzić lot tysięcy obiektów celem ostrzeżenia i zapobieżenia zderzeniu. Armia amerykańska, która dysponuje takimi możliwościami, nie czuje się zobowiązana do ostrzegania z wyprzedzeniem wszystkich prywatnych operatorów urządzeń satelitarnych. Aby uniezależnić się od Amerykanów, Europejczycy chcą w ciągu niespełna 10 lat zbudować własną sieć monitorowania przestrzeni okołoziemskiej. Podobnie jak w systemie amerykańskim ma ona ujawniać wszelkie okrążające Ziemię obiekty o średnicy ponad 10 cm¹⁴.