Wyłączenie sędziego

Instytucja wyłączenia sędziego uregulowana została przede wszystkim w art. 40–44 KPK. Przepisy art. 40 i 41 oraz 42 § 4 KPK normują przyczyny wyłączenia sędziego, przepisy art. 41a, 42 § 1–3 i art. 43 KPK regulują procedurę wyłączenia, natomiast przepis art. 44 KPK przewiduje odpowiednie stosowanie wskazanych unormowań do ławników oraz referendarzy sądowych. Poza przytoczonymi przepisami podstawę do wyłączenia sędziego unormowano w art. 517g § 3 in fine KPK, a skutki niewyłączenia sędziego podlegającego wyłączeniu na mocy art. 40 KPK w art. 439 § 1 pkt 1 in fine KPK.

Wyłączenie sędziego służy przede wszystkim zapewnieniu realizacji prawa do bezstronnego sądu (art. 45 Konstytucji RP, art. 14 MPPOP, art. 6 EKPC oraz art. 47 Karty Praw Podstawowych UE). Instytucja ta zarazem uwalnia sędziów od orzekania w tych sprawach, w których ich osobiste zaangażowanie sprawiałoby, że trudno byłoby im zachować bezstronność.

Podstawą do wyłączenia sędziego jest istnienie uzasadnionych wątpliwości odnośnie do jego bezstronności. Przesłanka ta została zresztą wprost wyartykułowana w art. 41 § 1 KPK. Jej ogólny charakter wskazuje, że ustawodawca ma świadomość, iż za wyłączeniem sędziego przemawiać mogą przyczyny o dość zróżnicowanym charakterze. Katalog tych z nich, które mają charakter kwalifikowany, został zawarty w art. 40 § 1 i 3 KPK. W wypadku ich zaistnienia sędzia jest wyłączony od udziału w sprawie z mocy prawa, niezależnie od konkretnych okoliczności danej sprawy. W pozostałych sytuacjach wyłączenie następuje zgodnie z art. 41 § 1 KPK, który pozwala na większą uznaniowość i uwzględnienie uwarunkowań konkretnego przypadku. W tej ostatniej sytuacji wyłączenie następuje z mocy postanowienia sądu, a nie z mocy ustawy, jak w wypadku art. 40 KPK. Żadna jednak z przyczyn wyłączenia sędziego, ani z art. 40, ani też z art. 41 § 1 KPK, nie może być utożsamiana z zaistnieniem faktycznej stronniczości sądu. Celem omawianych przepisów jest uniknięcie sytuacji, w której bezstronność sędziego mogłaby zostać w sposób uzasadniony zakwestionowana, a niemożliwe byłoby udowodnienie nieprawdziwości takiego zarzutu.

Przepisy o wyłączeniu sędziego stosuje się odpowiednio do ławników. Oznacza to w zasadzie stosowanie przepisów art. 41–43 KPK wprost, a w odniesieniu do art. 40 KPK wykluczone jest jedynie stosowanie art. 40 § 1 pkt 6 in fine, art. 40 § 1 pkt 9 i art. 40 § 3 KPK.

Przepis art. 44 KPK nakazuje odpowiednio stosować przepisy o włączeniu sędziego do referendarzy sądowych. W praktyce oznacza to w zasadzie stosowanie ich wprost. Uwaga ta nie dotyczy art. 40 § 3 KPK, gdyż referendarze sądowi nie orzekają ani w przedmiocie kasacji, ani, niezależnie od sądu właściwego, w przedmiocie wznowienia postępowania.

Wyłączenie sędziego z mocy prawa – art. 40 KPK (iudex inhabilis)

Przepis art. 40 § 1 KPK stanowi, że sędzia jest wyłączony od udziału w sprawie, w przypadku gdy zaistnieją wskazane w nim przyczyny. Termin „sprawa” należy rozumieć szeroko, jako odnoszący się nie tylko do sprawy o czyn zabroniony, ale także do postępowań incydentalnych czy dodatkowych (np. w przedmiocie odszkodowania za niesłuszne skazanie, w przedmiocie stosowania tymczasowego aresztowania). Zakres wyłączenia obejmuje natomiast, co do zasady, wszelkie czynności procesowe aż do definitywnego zakończenia sprawy.

Przyczyny wyłączenia sędziego z mocy prawa można podzielić na trzy grupy.

W pierwszej racją dla wyłączenia sędziego jest zagrożenie dla bezstronności wynikające ze związku sprawy z interesem prywatnym sędziego lub interesem bliskiej mu osoby (art. 40 § 1 pkt 1–3 KPK).

Do drugiej grupy zaliczyć należy sytuacje, w których sędzia miał kontakt z daną sprawą, ale w innej roli niż organu orzekającego (art. 40 § 1 pkt 4, 5, 10 KPK).

Do trzeciej zaś zaliczyć można te sytuacje, w których sędzia wydał w sprawie rozstrzygnięcie, które zostało zaskarżone (art. 40 § 1 pkt 6, 7, 9 oraz art. 40 § 3 KPK).

Sędzia podlega zatem wyłączeniu, gdy:

1)  sprawa dotyczy go bezpośrednio, tzn. dotyczy sfery jego praw i wolności. Chodzi w szczególności o sytuacje, gdy jest on oskarżonym, pokrzywdzonym, a także inne okoliczności, w których wydawane rozstrzygnięcie wpływa na jego sytuację prawną lub faktyczną (np. interesy finansowe);

2)  jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób, a także jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego, albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli. Wskazany w art. 40 § 1 pkt 2 i 3 katalog ma charakter zamknięty. Chodzi więc wyłącznie o stronę (np. oskarżonego, oskarżyciela publicznego, posiłkowego, prywatnego), pokrzywdzonego (jeżeli nie jest stroną), obrońcę oskarżonego, pełnomocnika strony i przedstawiciela ustawowego oskarżonego oraz pokrzywdzonego. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli. Nie ma znaczenia moment zawarcia związku małżeńskiego, zaistnienia więzi powinowactwa oraz stosunku przysposobienia, opieki i kurateli. Wyłączenie następuje zarówno w sytuacji, gdy nastąpiło to przed rozpoczęciem postępowania, jak i w jego trakcie. Wyłączenie sędziego w omawianych okolicznościach następuje niezależnie od tego, na którym etapie postępowania sądowego (sądowych czynności w postępowaniu przygotowawczym) wskazane w art. 40 § 1 pkt 2 i 3 KPK osoby pełniły określone w nim funkcje. Pomimo pojawiających się w doktrynie wątpliwości przyjąć należy, że na podstawie omawianych przepisów nie podlega wyłączeniu sędzia, którego małżonek prowadził postępowanie przygotowawcze, a następnie nie pełnił funkcji oskarżyciela. Zasadne jednak w tych okolicznościach jest rozważenie wyłączenia sędziego na podstawie art. 41 KPK;

3)  był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły. Sędzia nie może być świadkiem faktycznym, niezależnie od tego, w jakich okolicznościach zetknął się z czynem, którego dotyczy dana sprawa. Sędzia podlega wyłączeniu z mocy prawa także w sytuacji, gdy został wezwany na świadka i złożył zeznania, niezależnie od ich treści. W odniesieniu do biegłego (powołanego na podstawie art. 193 KPK) bez znaczenia jest to czy złożona opinia miała charakter ustny czy pisemny;

4)  brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze. Branie udziału w sprawie w charakterze prokuratora rozumieć należy jako obejmujące wszelkie role procesowe, w jakich prokurator może w fazie jurysdykcyjnej wystąpić. Nie chodzi więc wyłącznie o pełnienie roli oskarżyciela publicznego, ale także np. branie udziału sprawie w charakterze rzecznika praworządności. Termin „osoba prowadząca postępowanie przygotowawcze” odnosi się nie tylko do prowadzącego, ale także nadzorującego śledztwo albo dochodzenie, tak w jego całości, jak i w części. Bez znaczenia dla konieczności wyłączenia pozostaje kwestia długości wykonywania określonych powyżej funkcji;

5)  brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie. Regulacja ta eliminuje możliwość dokonania kontroli instancyjnej zapadłego rozstrzygnięcia przez sędziego, który je wydał. Przepis ten pomimo zasadniczo odmiennego stanowiska judykatury należy rozumieć jako odnoszący się nie tylko do merytorycznego rozpoznawania środka odwoławczego, ale także orzekania o jego dopuszczalności.

Zakaz kontroli własnych rozstrzygnięć nie ma jednak charakteru absolutnego. Wyjątkiem jest przepis art. 463 § 1 KPK pozwalający sądowi uwzględnić złożone zażalenie, jeżeli orzeka w tym samym składzie oraz przepis art. 373 KPK dotyczący rozpoznawania odwołania od zarządzeń przewodniczącego składu orzekającego;

6)  brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone.
Unormowanie to uniemożliwia orzekanie w sprawie po jej przekazaniu do ponownego rozpoznania przez sędziego, który wydał już w niej orzeczenie. Chodzić może zarówno o uchylone orzeczenie sądu I instancji, jak i sądu odwoławczego oraz orzeczenie, które uchylono w wyniku wznowienia postępowania (art. 547 § 2 KPK). Omawiana regulacja nie dotyczy jednak sytuacji, w której sędzia wydaje w sprawie wyrok, a następnie zasiada w składzie rozstrzygającym w przedmiocie wydania wyroku łącznego, gdyż w tym przypadku nie ocenia on kwestii sprawstwa i winy rozstrzygniętych już prawomocnie w wyrokach podlegających łączeniu (por. post. SN z 12.3.2008 r., II KO 87/07, Prok. i Pr. – wkł. 2008, Nr 6, poz. 12);

7)  brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw.
Sprzeciw jest środkiem zaskarżenia przysługującym od wyroku nakazowego (art. 506 § 1 KPK);

8)  prowadził mediację (por. art. 23a KPK);

9)  brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie, zaskarżonego w trybie kasacji lub objętego skargą nadzwyczajną.
W takiej sytuacji nie może on orzekać w sprawie zarówno co do meritum, jak i co do dopuszczalności kasacji, wniosku o wznowienie postępowania oraz skargi nadzwyczajnej. W tym drugim przypadku chodzi w szczególności o zarządzenie o odmowie przyjęcia kasacji (wniosku o wznowienie postępowania, skargi nadzwyczajnej), zarządzenie o odmowie przyjęcia zażalenia na zarządzenie o odmowie przyjęcia kasacji (wniosku o wznowienie postępowania, skargi nadzwyczajnej), postanowienie o pozostawieniu kasacji (wniosku o wznowienie postępowania, skargi nadzwyczajnej) bez rozpoznania. W postępowaniu kasacyjnym sędzia wyłączony jest także od orzekania w przedmiocie wniosku o ustanowienie obrońcy z urzędu celem sporządzenia kasacji, zwolnienia od uiszczenia opłaty kasacyjnej oraz przywrócenia terminu na wniesienie kasacji;

10)  przekazał w trybie przyspieszonym sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych, przewidując możliwość wymierzenia oskarżonemu kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności (art. 517g § 3 in fine KPK).

Wyłączenie sędziego z mocy orzeczenia sądu – art. 41 § 1 KPK (iudex suspectus)

Przepis art. 41 § 1 KPK określa ogólną przesłankę uzasadniającą wyłączenie sędziego. Omawiana regulacja obejmuje wszelkiego rodzaju okoliczności rodzące uzasadnione wątpliwości odnośnie do bezstronności sądu niezależnie od ich charakteru. Na podkreślenie zasługuje, że w przypadku przyczyny określonej w art. 41 § 1 KPK okoliczności rodzące wątpliwość co do bezstronności sądu są badane w realiach danej sprawy, a nie określone generalnie, jak w przypadku przyczyn z art. 40 KPK. Przesłanka ta ma więc charakter ocenny, a jej zakres znaczeniowy doprecyzowywany jest w orzecznictwie sądowym. Na podstawie art. 41 § 1 KPK podstawą do wyłączenia sędziego może zatem być:

1)   nieuzasadnione oddalanie wniosków (np. dowodowych) stron lub nadużywanie instrumentów ich dyscyplinowania wskazujące na brak stosownego dystansu do sprawy (por. m.in. wyr. ETPCz z 11.12.2008 r. w sprawie Panovits v. Cypr, skarga Nr 4268/04, § 94–101);

2)   utrzymywanie przez sędziego stosunków towarzyskich lub zawodowych z uczestnikiem postępowania albo pozostawanie z nim w związku pokrewieństwa lub powinowactwa innym niż określony w art. 40 § 1 pkt 2 i 3 KPK, o ile charakter i częstotliwość kontaktów przemawia za wyłączeniem;

3)   uprzedni w stosunku do rozpoznania sprawy kontakt zawodowy z nią, inny niż określony w art. 40 § 1 pkt 4 i 5 KPK, o ile jego charakter przemawia za wyłączeniem;

4)   publiczne ujawnienie poglądów, które są dla interesów którejś ze stron niekorzystne, a ich forma i treść świadczą o uprzednim nastawieniu lub uprzedzeniu wygłaszającego je;

5)   manifestowanie (werbalne, pozawerbalne) w jakikolwiek sposób negatywnego stosunku do uczestnika postępowania albo też faworyzowanie któregokolwiek z nich;

6)   orzekanie w odrębnych sprawach w oparciu o ten sam materiał dowodowy (por. uchw. SN z 26.4.2007 r., I KZP 9/07, OSNKW 2007, Nr 5, poz. 39);

7) wyznaczenie do orzekania w sprawie po podjęciu postępowania warunkowo umorzonego, jeżeli wcześniej ten sam sędzia wydał wyrok warunkowo umarzający postępowanie.

Szczególnie jaskrawym pogwałceniem wymogu bezstronności jest naruszenie zasady domniemania niewinności, polegające na przesądzeniu winy oskarżonego, zanim jeszcze zapadł w sprawie wyrok.

Źródło: dr K. T. Boratyńska, dr Ł. Chojniak, dr W. Jasiński, Postępowanie karne