Żongołł

Minister, poseł, gwiazda satyr

W latach 30. ks. Żongołłowicz zaangażował się w działalność polityczną. 19.6.1930 r. został podsekretarzem stanu w Mini­ster­stwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Minister Janusz Jędrzejewicz (1885–1951) charakteryzował go słowami: „Skryty, nieufny, chytry, bardzo wyrobiony i doświadczony życiowo, o znacznym instynkcie władzy przy zewnętrznych formach zdyscyplinowanego urzędnika (tak często spotykany typ wśród inteligentniejszego kleru), niepozbawiony zawiści i bardzo ludzkich niechęci, szczególnie do kościelnej hierarchii, niebawiący się w sentymenty, pamiętający urazy i wskutek tego skłonny do mściwości, umiał jednak być uczciwym współpracownikiem wtedy, kiedy sądził, że nie potrzebuje się niczego obawiać ze strony swego przełożonego. (…) Był moim uczciwym i rozumnym doradcą”. Niemniej dalej dodaje: „Byli tacy, co twierdzili, że gdy Żongołł mszę odprawia, to spod ornatu wystaje mu ogon”⁶.

Zawiść wypominał mu profesor KUL, a następnie USB Stefan Glaser (1895–1984): „Ksiądz Żongołłowicz powołany został na stanowisko wiceministra oświaty, co mu pozwoliło na uaktywnienie polityki sanacyjnej na terenie naukowym, a zwłaszcza na zwalczanie podejrzanych z powodu braku konformizmu kolegów”⁷.

Po tzw. wyborach brzeskich w 1930 r., kiedy sformował się rząd Walerego Sławka (1879–1939), Julian Tuwim (1894–1954) szydził: „Nie perły, diamenty, lecz cuda, | Ach, cuda masz zawsze, gdy chcesz: | Nad Wisłą ten pięknie się udał, | Nad Urną – ten udał się też. | Masz klucz, co ci Zamek otwiera, | I »nawę państwową«, i ster | I swego Walera premiera, | Mein Liebchen, was willst du noch mehr?”. W wyborach tych Żongołłowicz dostał się do sejmu z listy BBWR. Tuwimowi i to nie umknęło: „Nie przeczę: gdzieś mogła być skaza, | Przesada, omyłka czy błąd… | Lecz pobór do sejmu pokazał, | Że jedność w narodzie to gront. | Szli razem: żyd, rusin i Mongoł, | Hrabiowie, sanojce i kler, | I rabin polowy, i Żongołł! | Mein Liebchen, was willst du noch mehr?”. Podczas kampanii wyborczej Żongołłowicz odwiedził Śląsk, gdzie fetowano go jako żywy dowód owocnej współpracy sanacji z Kościołem. Tuwim poruszył ten temat w balladzie „Kosteź”: „Ja ostrzegałem, że w tak wielkim dziele | Dobrze, kto Boga przywoła, | Więc na mszę dano w niejednym kościele | I ksiądz przyjechał z Żongołła”. Tymczasem w „Nowym abecadle” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (1905–1953) napisano: „Xiążę – nasz Radizwiłł sławny | Xiężyc planeta zabawny. | Zamach zwykle znaczy niemoc | Żongołłowicz Rzymu przemoc”. Żartowano i mniej wymyślnie. Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885–1939) skarżył się w listach do żony: „47 lat beztroski mści się. (…) Na wpół rzygam. (…) Ciągle czuję się niedobrze z żongołłem i wezmę dziś olej”⁹.

Niezatapialny

Polityczny klimat, który towarzyszył publicznej działalności Żongołłowicza, był specyficzny. Meysztowicz pisze pojednawczo: „W porównaniu nie tylko ze Stalinem i Hitlerem, ale nawet z Mussolinim Brześć i Bereza Kartuska były czymś bardzo drobnym – ale bezprawiem były; przekreślały nasze neminem captivabimus. Godziły w jedną z podstaw naszej kultury, którymi są: religia objawiona Żydom, mądrość grecka, rzymskie poczucie prawa. Godziły w godność ludzką, w swobody obywatelskie i pozwoliły późniejszym, jakże licznym wrogom Polski, na oskarżanie jej o niepraworządność”¹⁰. Żongołłowicz o tym wiedział.

I robił dobrą minę do złej gry. Michał Rusinek (1904–2001), w latach 30. pełniący funkcję dyrektora Polskiej Akademii Literatury, wspominał: „Księżulo-wiceminister, o wyglądzie ascety względnie spowiednika królewskiego dworu, przetrzymał na swoim stanowisku wielu zmieniających się ministrów oświaty, nigdy chyba nie narażając na szwank swojej pozycji. A przecież nie zawsze miał łatwe zadanie do rozstrzygnięcia, skoro bywały i takie zdarzenia ocierające się o resort oświaty, jak na przykład wtargnięcie któregoś dnia pijanego jak bela Wieniawy-Długoszowskiego z całą watahą zalanych oficerów do jednego z liceów żeńskich w Warszawie, w którym ulubiony żołnierz marszałka zarządził zawieszenie nauki i rozpoczęcie dansingu z uczennicami w obecności pedagogicznego ciała. Ksiądz Żongołłowicz musiał przełykać i takie pigułki, wyprodukowane w pijanej fantazji generała. Przychodziło mu chyba dość łatwo być wyrozumiałym w takich sprawach, gdyż sam lubił pociągać z butelki, a nawet krążyły po ministerstwie plotki, że od czasu do czasu szofer księdza ministra wnosi późną nocą swojego zwierzchnika na plecach do urzędowego mieszkania, które się znajdowało w gmachu ministerstwa”¹¹. Odwołano go w 1936 r.

Kukułcze jajo

Wierna Walentyna Horoszkiewiczówna (1890–1947) przechowała „Dzienniki” Żongołłowicza z lat 1930–1936. Ukazały się niedawno (2000, 2004). Oto impresje na temat wileńskich uczonych: Kazimierz Moszyński uprowadził z Krakowa nieletnią, co wywołało akcję policyjną w całym kraju, Edmund Lelesz „skojarzył się z asystentką. Żona w Paryżu się otruła”, Juliusz Kłos za zaloty do sekretarki wydziału „dostał był publicznie w twarz, nie reagował… W Wilnie krążył dowcip: na 2-złotówce jest panna i dwa kłosy, na Wydziale Sztuki jeden Kłos – żadnej panny”, Wacław Komarnicki „żył z dwiema »siostrami«”, Eugeniusz Waśkowski „przywiózł z Rosji »damę«”, Mieczysław Limanowski „odebrał od dziewki ulicznej syfilis, zaraził żonę… Żyje nadal w domu z uliczną dziewką”, Cezaria Ehrenkreutzowa „romansowała wysoko – z Ministrem… opuściła męża, zmieniła wyznanie, wyszła za Janusza Jędrzejewicza, dostała katedrę w Warszawie”, Stefan Kempisty, którego żona zdradzała „z jakimś generałem… pojedynku nie przyjmował, żądał »odszkodowania«”, Eugeniusz Sieńkowski, ożeniony „z 28-letnią dziewczyną 68-letni starzec, rozwiódł się z żoną i musiał dać jej alimenty; (…) po 6 miesiącach uciekła z kochankiem. Staremu wytoczyła proces o alimenty, wygrała”, Juliusz Rudnicki „skojarzył się był z zamężną sekretarką dziekanatu Wronkówną, córką stróża. Zamykał się z nią podczas urzędowania w dziekanacie. Żona obiła ich naprzód na ulicy koło Ostrej Bramy, następnie w dziekanacie”, potem „skojarzył się z młodą asystentką – obecnie po ulicach chodzą oboje i wiozą wózek z dzieckiem”, Jan Szmurło „spłodził dziecko z kobietą zamężną, wprowadził ją do domu, zmienił wyznanie i ożenił się” i tak dalej¹².

Bronisław Żongołłowicz zmarł 31.10.1944 r. W czasie okupacji nauczał prawa rzymskiego na tajnych kompletach w Wilnie. Ci, którzy go krytykowali, wtedy i później zachowywali się różnie. Bardzo różnie.