Instytucja ubezwłasnowolnienia w polskim systemie prawnym

Autorka: Marta Paśko – doktorantka na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego

Problematyką instytucji ubezwłasnowolnienia na wielu płaszczyznach zajmują się instytucje, centra naukowe oraz pojedyncze osoby. Celem przewodnim opracowania jest próba przedstawienia jednej z najpoważniejszych form ingerencji prawnej w sferę elementarnych praw człowieka, która ze względu na wciąż rosnącą liczbę osób ubezwłasnowolnionych w Polsce odgrywa olbrzymią rolę.

Ponadto, ubezwłasnowolnienie jest instytucją wywierającą wpływ na konstytucyjny status jednostki, ponieważ dotyka ona podstawowych praw człowieka w związku ze swobodnym decydowaniem o swoim życiu codziennym. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego ubezwłasnowolnienie ogranicza w wysokim stopniu prawa i wolności osobiste człowieka[1]. Najbardziej doniosła w skutkach jest utrata czy też ograniczenie zdolności do czynności prawnych. Posiadanie przez osobę pełnej zdolności do czynności prawnych jest konstytucyjnym i ustawowym wymogiem autonomii decyzyjnej w wielu dziedzinach życia, przez co skutek ten ma istotne znaczenie praktyczne. Jedną z ważniejszych kwestii odnoszących się do ubezwłasnowolnionej osoby, całkowicie czy częściowo, jest to, że nie może ona sporządzić testamentu, a także korzystać z praw wyborczych. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może się samodzielnie zameldować, zawrzeć małżeństwa, otworzyć rachunku bankowego, a także zostać zatrudniona. Warto wspomnieć, że do 2007 r. nie miała nawet legitymacji do wszczęcia postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia[2].

Zaniepokojenie budzi fakt, że w ostatnich latach w Polsce wciąż rośnie liczba osób ubezwłasnowolnionych: w 1985 r. było to 23,9 tys., w 2008 r. liczba ta wynosiła ponad 60 tys., a obecnie jest to już 77,6 tys., czyli aż o połowę więcej niż dekadę temu. Co więcej, jednocześnie zwiększa się liczba kolejnych wniosków o ubezwłasnowolnienie[3].

Podstawa prawna

Instytucja ubezwłasnowolnienia, która została przewidziana przepisami wprowadzonymi do prawa cywilnego w 1964 r., była pojmowana jako pomoc dla osób, które na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innego rodzaju zaburzeń, takich jak pijaństwo i narkomania, potrzebują pomocy w prowadzeniu swoich spraw bądź nie są w stanie kierować własnym postępowaniem.

Niniejsza instytucja stanowi silną ingerencję w dziedzinę cywilnoprawnych praw człowieka, gdyż w konsekwencji pozbawia go wszystkich zdolności do czynności prawnych, redukując także jego perspektywy samorealizacji w innych dziedzinach. Z uwagi na te konsekwencje priorytetową przesłanką do korzystania z tej instytucji jest orzekanie jej wyłącznie w interesie i dla dobra osoby, której będzie to orzeczenie dotyczyć. Stąd właśnie bierze się główna przesłanka interpretacji przepisów postępowania w sprawach o ubezwłasnowolnienie, którą będzie zapewnienie tej osobie maksymalnej ochrony i gwarancji procesowej.

Prawo materialne, czyli ustawa z dnia 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny[4], normuje dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia – częściowe i całkowite. Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego będą analogiczne jak ubezwłasnowolnienia całkowitego. Różnica polega jedynie na tym, że stan osoby, która ma być ubezwłasnowolniona częściowo, nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, jednak potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw[5]. W odniesieniu do ubezwłasnowolnienia całkowitego to na podstawie art. 13 § 1 KC może zostać nią osoba, która ukończyła 13 lat, jeżeli na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innego rodzaju zaburzeń psychicznych, głownie pijaństwa lub narkomanii, nie może kierować swym postępowaniem. Osoba pełnoletnia może zostać ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź na skutek innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa bądź narkomanii, jeśli stan tej osoby nie będzie uzasadniać ubezwłasnowolnienia całkowitego, aczkolwiek potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw na podstawie art. 16 § 1 KC. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych i podlega opiece, chyba że w związku z art. 12 i art. 13 § 2 KC pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską. Tymczasem dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, która ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, ustanawia się kuratelę zgodnie z art. 15 i art. 16 § 2 KC[6].

Zgodnie z art. 544 Kodeksu postępowania cywilnego[7] w sprawach o ubezwłasnowolnienie właściwy będzie sąd okręgowy miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której dotyczy wniosek. W związku ze skomplikowanym charakterem spraw i ich szczególną wagą przepis przewiduje orzekanie w składzie trzech sędziów zawodowych. Postępowanie wszczyna się wyłącznie na wniosek podmiotów wskazanych w art. 545 KPC. Natomiast w przedmiocie uchylenia ubezwłasnowolnienia sąd może orzec z urzędu bądź na wniosek tylko przedstawiciela ustawowego ubezwłasnowolnionego lub na wniosek samego ubezwłasnowolnionego zgodnie z art. 559 KPC. Uprawnienia w przedmiocie złożenia wniosku w sprawie o ubezwłasnowolnienie posiada także prokurator w świetle art. 7 KPC, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Rzecznik Praw Dziecka.

Niestety wskazano w literaturze na określoną praktykę orzekania o ubezwłasnowolnieniu bez uwzględnienia przesłanki kierowania się dobrem osoby, której dotyczy wniosek[8]. Konstrukcja przepisów prawa materialnego, jak również rutyna sądowa oraz wpływ interesów osób trzecich są powodem licznych nadużyć poprzez powszechne stosowanie instytucji, która tak głęboko ingeruje w zakres podstawowych praw człowieka.

Skutki ubezwłasnowolnienia

Podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia dla osoby ubezwłasnowolnionej jest pozbawienie jej bądź ograniczenie zdolności do czynności prawnych. Polski Kodeks cywilny nie stwarza możliwości orzeczenia ubezwłasnowolnienia co do konkretnych, wskazanych w postanowieniu czynności bądź ze względu na ich rodzaj. W związku z tym skutki orzeczenia dotyczą całokształtu życiowej działalności osoby, której dotyczył wniosek. Tak szeroki zakres oddziaływania prawnego może generować liczne problemy w zakresie kolizji z rzeczywistymi potrzebami oraz możliwościami osoby ubezwłasnowolnionej.

Najważniejszym skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego w myśl art. 15 KC jest utrata przez ubezwłasnowolnionego częściowo pełnej zdolności do czynności prawnych i ograniczenie zdolności do czynności prawnych, jednak nie utrata pełnoletniości zgodnie z art. 10 KC. Następnie na podstawie art. 62 Konstytucji RP ubezwłasnowolniony nie ma prawa do udziału w referendum ani prawa wybierania, nie może także kandydować na urząd Prezydenta zgodnie z art. 127 ust. 3 Konstytucji RP ani korzystać z prawa dostępu do służby publicznej stosownie do art. 60 Konstytucji RP, a także korzystać z prawa powszechnej inicjatywy ustawodawczej. W momencie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków z mocy prawa zgodnie z art. 53 KRO powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa. Na podstawie art. 26 ust. 3 ustawy o zawodzie lekarza z 5.12.1996 r.[9] ubezwłasnowolniony częściowo nie może brać udziału w eksperymencie badawczym. Nie może on też wykonywać pewnych zawodów, przykładowo zawodu adwokata w związku z art. 4b ust. 4 ustawy – Prawo o adwokaturze z 26.5.1982 r.[10]. Należy pamiętać, że sąd nie może orzec w związku z art. 14 ust. 4 pkt 2 ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego z 21.6.2001 r.[11] w stosunku do osoby ubezwłasnowolnionej o braku jej uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego[12]. Osoba ta może dokonywać czynności prawnych osobiście, z wyjątkiem czynności, które wymagają zgody jej przedstawiciela ustawowego. Zezwolenie jest wymagane w związku z zaciągnięciem zobowiązania lub rozporządzeniem prawem w świetle art. 17 KC oraz w przypadkach wskazanych w ustawie, m.in. w celu uznania dziecka na podstawie art. 74 KRO. Ponadto istnieje katalog czynności, których ubezwłasnowolniony nigdy nie może wykonać, np. sporządzić lub odwołać testamentu, zgodnie z art. 944 § 1 KC.

Najważniejszymi skutkami ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zgodnie z art. 12 KC całkowita utrata zdolności do czynności prawnych, jak również na gruncie art. 11 § 1 KRO brak możliwości zawarcia małżeństwa. Następnie jednakowo jak w powyżej opisanych skutkach ubezwłasnowolnienia częściowego nie ma prawa do udziału w referendum ani prawa wybierania, nie może także kandydować na urząd Prezydenta, korzystać z prawa dostępu do służby publicznej oraz z prawa powszechnej inicjatywy ustawodawczej. Analogicznie jak w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego wygląda kwestia rozdzielności majątkowej, a także brak możliwości wykonywania pewnych zawodów. Sąd również nie może orzec wobec osoby ubezwłasnowolnionej o braku jej uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego, ubezwłasnowolniony całkowicie nie utraci także pełnoletniości. W postępowaniu cywilnym pobranie krwi osobie ubezwłasnowolnionej całkowicie wymaga w związku z art. 306 KPC zgody jej przedstawiciela ustawowego. Również w związku z pewnego rodzaju badaniami oraz zabiegami ustawy przewidują wymóg zgody przedstawiciela ustawowego. Zezwolono takim osobom na zawieranie umów w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, które stają się ważne z momentem ich wykonania, pod warunkiem że nie wyrządzają rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych. W pozostałych przypadkach za osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie działać będzie jej opiekun, który może podejmować decyzje dotyczące czynności prawnych w imieniu tej osoby.

Powtarzające się wciąż interwencje Rzecznika Praw Obywatelskich w przedmiocie ochrony praw osób ubezwłasnowolnionych dowodzą, że aktualnie stosowany model zastępczego podejmowania decyzji nie daje gwarancji faktycznej realizacji interesu osób pozostających pod opieką bądź kuratelą.

Zmiany w kwestii ubezwłasnowolnienia

Aby przedstawić ewolucję instytucji ubezwłasnowolnienia, trzeba zwrócić uwagę, że zdumiewające są dwie okoliczności. Przepisy konstruujące przesłanki materialnoprawne ubezwłasnowolnienia nie uległy modyfikacji od czasu ich wdrożenia do systemu prawnego w 1964 r. Natomiast jeśli chodzi o nowelizację przepisów Kodeksu postępowania cywilnego z zakresu instytucji ubezwłasnowolnienia, wykonano ją tylko dwukrotnie, ustawami, które zostały uchwalone w 2007 r.[13], a później w 2009 r.[14]. Jeśli chodzi o uzasadnienie, to z projektu pierwszej z powyżej opisanych nowelizacji okazuje się, że motywacją była krytyczna ocena Biura Rzecznika Praw Obywatelskich ze względu na praktykę sądową, następnie ocena ta została potwierdzona badaniami przeprowadzonymi przez Departament Sądów Powszechnych Ministra Sprawiedliwości. Przede wszystkim celem badań było umocnienie gwarancji procesowych w sprawach o ubezwłasnowolnienie, przysługujących głównemu uczestnikowi postępowania. Zaskakującą kwestią jest też, że dotychczas wydano tylko jedną monografię, autorstwa K. Lubińskiego, odnoszącą się do niniejszej instytucji. Nieliczne są opracowania skupiające się na poszczególnych ujęciach ubezwłasnowolnienia oraz artykuły traktujące o zmianach wprowadzonych nowelizacją z 2007 r.[15].

Po przeanalizowaniu materiałów, czyli obowiązujących w Polsce przepisów, regulacji międzynarodowych, doktryny, orzecznictwa, badań, rozwiązań zagranicznych, a także ogólnych tendencji międzynarodowych, nadal otwarte pozostaje pytanie o sens ubezwłasnowolnienia jako instytucji chroniącej osoby chore w kształcie, w jakim aktualnie obowiązuje w Polsce. Konsekwencje odebrania czy nawet ograniczenia zdolności do czynności prawnych osobie ubezwłasnowolnionej nie pozostają bowiem we właściwej i racjonalnej proporcji do celu, jakiemu ma służyć instytucja ubezwłasnowolnienia[16].

Podsumowanie

Celem opracowania było przedstawienie instytucji ubezwłasnowolnienia i jej ewolucji. Na podstawie analiz zgromadzonego materiału starano się odpowiedzieć na przedstawione zagadnienia i problemy badawcze zawarte we wstępie.

Ubezwłasnowolnienie powinno być orzekane jedynie w uzasadnionych przypadkach, bowiem stanowi silną ingerencję w zakresie swobodnego kierowania swoim postępowaniem. Wielokrotnie podkreślano też, że jego celem jest ochrona interesów osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Ingerencja w prawa i wolności człowieka budzi kontrowersje, w szczególności w przedmiocie jej słuszności oraz celowości. Instytucja ubezwłasnowolnienia jest najbardziej radykalną formą opieki prawnej państwa nad obywatelem. Niewątpliwie jest ona potrzebna, jednak jej prawidłowe stosowanie powinno być zagwarantowane właściwymi przepisami prawa.

Powinno się zachęcać do modyfikacji terminologicznych przez usunięcie z regulacji anachronicznych pojęć, rażących również potocznym brzmieniem. Zmiany wymagają także dotychczas nieuregulowane przepisy określające przesłanki materialnoprawne ubezwłasnowolnienia. Należałoby zastąpić już nieaktualne na gruncie współczesnej psychiatrii pojęcie „niedorozwój umysłowy” pojęciem „upośledzenie umysłowe”, jak również termin „pijaństwo” terminem „alkoholizm”. Niniejsze modyfikacje niezbędne są do tego, aby osiągnąć cel dotyczący precyzji języka aktów prawnych oraz spójności z innego rodzaju regulacjami polskiego systemu prawnego.

Najważniejsze znaczenie dla dobra osoby, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy, jak również ubezwłasnowolnionego, będzie miała właściwa praktyka sądowa. Jej kształt zależy w znacznym stopniu także od aktywności doktryny oraz linii orzecznictwa Sądu Najwyższego.

Reasumując, ogólna ocena aktualnego ukształtowania przepisów dotyczących instytucji ubezwłasnowolnienia jest pozytywna. Nie sposób jednak nie zauważyć, jak bardzo instytucja ubezwłasnowolnienia oddziałuje na sferę praw osobistych jednostki, tym samym ingerując w podstawowe prawa w obszarze swobodnego kierowania swoim postępowaniem. Dlatego też postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie powinno się toczyć z poszanowaniem godności, a postanowienie o ubezwłasnowolnieniu winno być orzekane jedynie w celu ochrony interesów osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Streszczenie
Głównym celem instytucji ubezwłasnowolnienia jest ochrona interesów osoby, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy. Instytucja ta cechuje się silną ingerencją w obszar praw osobistych jednostki, tym samym wpływając na podstawowe prawa obywatela w stosunku do swobodnego kierowania swoim postępowaniem. Instytucja ta ma także nadzwyczajne znaczenie dla konstytucyjnego statusu jednostki, gdyż dotyka podstawowych praw człowieka w obrębie jego swobodnego decydowania o codziennym życiu. Dane Ministerstwa Sprawiedliwości dowodzą, że instytucja ta jest nadużywana, ponieważ liczba osób ubezwłasnowolnionych wciąż niepokojąco wzrasta.

The institution of incapacitation in the Polish legal system

Summary
To begin with, the main purpose of the institution of incapacitation is to protect the interests of the person whom application for incapacitation concerns. This institution is characterized by a strong interference in the area of the individual’s personal rights, thereby affecting the fundamental rights of the citizen in relation to the free management of his conduct. However, this institution is of extraordinary importance to the constitutional status of an individual since it affects fundamental human rights within his or hers free decision making about everyday life. Finally, data from the Ministry of Justice prove that the institution is abused because the number of incapacitated individuals continues to increase alarmingly.

Keywords: incapacitation, Polish legal system, Article 13 of the Polish Civil Code, Article 16 of the Polish Civil Code, effects of incapacitation, evolution of the institution incapacitation

Słowa kluczowe: ubezwłasnowolnienie, polski system prawny, artykuł 13 KC, artykuł 16 KC, skutki ubezwłasnowolnienia, ewolucja instytucji ubezwłasnowolnienia

Bibliografia:

^[1] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18.1.1978 r. (post. SN z 18.1.1978 r., IV CR 515/77), niepubl.
^[2] M. Zima-Parjaszewska, Ekspertyza prawna dotycząca ubezwłasnowolnienia, s. 11.
^[3] K. Sobczak, Rośnie w Polsce liczba ubezwłasnowolnionych, Warszawa 2014.  Tekst dostępny na stronie internetowej: http://www.lex.pl/czytaj/-/artykul/rosnie-w-polsce-liczbaubezwlasnowolnionych.
^[4] Ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145).
^[5] M. Gutowski, Kodeks cywilny. Tom I, (red.) M. Gutowski, Warszawa 2018, s. 150.
^[6] A. Marciniak, Kodeks postępowania cywilnego. Tom II, (red.) K. Piasecki, Warszawa 2014, s. 608.
^[7] Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1460 ze zm.).
^[8] M. Tomaszewska, Charakter prawny decyzji o ubezwłasnowolnieniu w sądowym stosowaniu prawa, Toruń 2008, s. 203–236.
^[9] Ustawa z 5.12.1996 r. o zawodzie lekarza (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 537 ze zm.).
^[10] Ustawa z 26.5.1982 r. – Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1513).
^[11] Ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1182 ze zm.).
^[12] P. Księżak, Kodeks cywilny. Komentarz (red.) K. Osajda, Warszawa 2016, s. 368–369.
^[13] Ustawa z 9.5.2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121 poz. 831).
^[14] Ustawa z 17.12.2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 7 poz. 45).
^[15] L. Ludwiczak, Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym, Warszawa 2012, s. 13.
^[16] I. Markiewicz, Ubezwłasnowolnienie – instytucja wciąż potrzebna?, tom 11, 2014, s. 209.