Aktualności

Zasada favor testamenti jako przejaw autonomii woli jednostki

Autorka: Olga Wawszczyk-Raczyńska – doktorantka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego

Celem niniejszego opracowania jest omówienie wyżej powołanych zasad, tzn. zasady favor testamenti oraz zasady autonomii woli, oraz wskazanie, że jedna wynika z drugiej, zaś obie są emanacją wolności jednostki. Przejawem owej wolności jest również powszechnie przyjęta zasada swobody umów, o której również wspomniano w niniejszym artykule. Pojęcie autonomii woli jest natomiast ściśle związane ze swobodą testowania. Zasada swobody testowania, z której wywodzi się zasada favor testamenti, jest podstawową zasadą obowiązującą w polskim prawie spadkowym. Temat ten jest nierozerwalnie związany z inną naczelną zasadą prawa cywilnego – zasadą autonomii woli.

Reklama

Autonomia woli w prawie cywilnym
Podstawową zasadą prawa cywilnego jest autonomiczność podmiotów. Wszystkie inne zasady się z nią łączą i z niej wypływają. Bez autonomiczności nie moglibyśmy w ogóle mówić o prawie cywilnym. Z tego powodu można ją określić nie tylko jako zasadę naczelną, ale także jako cechę rozpoznawczą prawa cywilnego. Inne zasady nie mają takiego charakteru, tylko autonomiczności jest ona właściwa. Możemy bowiem wyodrębnić działy prawa cywilnego, w których ta czy inna zasada nie będzie miała zastosowania. Nie dotyczy to autonomiczności – nie ma takiej instytucji, która mogłaby się bez niej obejść.

Autonomiczność podmiotów ma swoje źródło w postawie filozoficznej – wartościami podstawowymi są: godność osoby ludzkiej jako jedynej, niepowtarzalnej oraz równość wszystkich ludzi bez względu na narodowość, wyznanie, religię, rasę, płeć, wiek czy też pozycję społeczną[1].

Odnosząc się do definicji autonomiczności, można przyjąć, że polega ona na braku władczego podporządkowania podmiotów uczestniczących w danym stosunku prawnym. Za pomocą czynności prawnych podmioty prawa mogą swobodnie kształtować swoje stosunki prawne. Podstawę zaś wiążącej strony umowy stanowi system prawny[2]. Oba podmioty mają pozycję równorzędną, jeśli chodzi o instrumenty prawne, którymi mogą władać. Prawo cywilne nie dokonuje rozróżnienia na podmioty mniej lub bardziej uprzywilejowane.

Realizacją zasady autonomii woli w prawie cywilnym jest czynność prawna. Jest ona instrumentem kształtowania stosunków cywilnych zgodnie z wolą podmiotów jej dokonującej. Podstawowym elementem czynności prawnej jest oświadczenie woli. Przyjmuje się, że może być ono wyrażone przez każde zachowanie się danej osoby, byleby ujawniało jej wolę w sposób dostateczny. Przesłanki stwierdzenia złożenia oświadczenia woli oraz jego wykładnia są różne w zależności od wartości, które mają być chronione, w tym zależą od rodzaju czynności prawnej. W przypadku czynności prawnych mortis causa należy dążyć do urzeczywistnienia woli spadkodawcy bez uwzględniania okoliczności związanych z jej rozumieniem przez inne podmioty. Jest to bowiem oświadczenie woli o charakterze osobistym i nie jest skierowane do żadnego innego podmiotu. Natomiast w przypadku czynności prawnych inter vivos może dojść do konfliktu między wolą rzeczywistą a wolą ujawnioną. Wtedy należy przyznać pierwszeństwo jednemu rozumieniu. Na gruncie polskiego Kodeksu cywilnego co do zasady rozstrzyga wola wyrażona, tzn. rozumiana z punktu widzenia adresata oświadczenia. Wymaga tego konieczność ochrony zaufania podmiotów co do treści ujawnionej woli i obciążenie ryzykiem niezgodności woli wyrażonej z wolą rzeczywistą[3]. Ochrona przyznana adresatowi oświadczenia woli nie jest jednak nieograniczona. Ustawa przyznaje w określonych przypadkach oświadczającemu możliwość uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia jako dotkniętego wadą (błąd, podstęp, pozorność, groźba), zaś w przypadku braku świadomości bądź swobody oświadczenie jest dotknięte z mocy prawa sankcją nieważności.

Reklama

Swoboda testowania
Wolność w wyrażaniu swojej woli na wypadek śmierci ma odzwierciedlenie w testamencie. Testament jest czynnością prawną, która pozwala spadkodawcy uregulować stosunki majątkowe i niemajątkowe po śmierci. Za pomocą rozrządzeń testamentowych, takich jak powołanie do spadku czy zapis, testator określa losy swojego majątku. Co do spraw o charakterze niemajątkowym, to spadkodawca ma przyznaną dość szeroką swobodę w tym zakresie. Niektóre ustawodawstwa zezwalają na uznanie czy adopcję w testamencie. Prawo polskie nie przewiduje takiej możliwości; spadkodawca może natomiast regulować swoje sprawy niemajątkowe poprzez polecenia niemajątkowe czy warunki przy zapisie i poleceniu. Zagadnienie dotyczące rodzaju rozrządzeń mogących się znaleźć w testamencie wiąże się z granicami swobody testowania.

Swobodę testowania można określić jako zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy w sposób dowolny formułować treść dokonywanych rozrządzeń. Jako zasadę przyjmuje się, że osoba fizyczna może dowolnie określić losy swojego majątku na czas po swojej śmierci. Definicja ta jest konsekwencją przyjęcia przez doktrynę, że do cech konstytutywnych zaliczamy rozrządzenie majątkiem[4].

Problematykę swobody testowania można rozpatrywać w kilku ujęciach. Można mówić o swobodzie testowania w sensie podmiotowym oraz w sensie przedmiotowym. Pierwsze ujęcie dotyczy możliwości powołania do dziedziczenia osoby dowolnie wybranej przez spadkodawcę. Taki wniosek można wyinterpretować z art. 959 KC. Zgodnie z tym przepisem spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób, czyli może on dokonać swobodnego wyboru osoby, która ma po nim dziedziczyć, oraz czy będzie to jedna czy więcej osób. Zatem testator może powołać do spadku osobę należącą do kręgu spadkobierców ustawowych, osobę spoza tego kręgu czy wreszcie osobę obcą. Spadkodawca ma także pozostawioną swobodę w zakresie, czy spadkobiercą będzie osoba fizyczna, czy osoba prawna. W zakresie umów można mówić o wolności wyboru kontrahenta, podobnie jak przy jednostronnych oświadczeniach woli skierowanych do konkretnej osoby. W przypadku testamentu ten element nie będzie występował, ponieważ oświadczenie woli nie jest skierowane do oznaczonej osoby.

Drugie ujęcie swobody testowania dotyczy możliwości rozrządzenia majątkiem w całości lub w części. Prawo polskie dopuszcza rozrządzenie całym majątkiem. Interesy osób najbliższych są bowiem chronione poprzez instytucję zachowku. Testator może zatem powołać spadkobierców do całości spadku, a także poszczególnych jego części. Jeśli powołuje określoną osobę tylko do części spadku, to powinien tę część określić ułamkiem. W orzeczeniu z dnia 8.9.1975 r.[5] Sąd Najwyższy wyjaśnił bowiem, że dziedziczenie testamentowe w sytuacji, gdy spadkodawca dokonał rozrządzenia tylko częścią majątku, może dotyczyć wyłącznie ułamkowej części spadku. Przeznaczenie w testamencie poszczególnych składników majątku konkretnym osobom będzie traktowane – w zależności od okoliczności – albo jako zapis, albo jako powołanie do całości spadku.

Za podstawę prawną swobody testowania należy uznać art. 56 w związku z art. 941 i nast. KC. Treść testamentu może być ukształtowana dowolnie, byleby nie była sprzeczna z ustawą, nie zmierzała do jej obejścia ani też nie była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Przepisy prawa spadkowego przyznają spadkodawcy dużą swobodę w decydowaniu o losach swojego majtku na wypadek śmierci. Doznaje ona jednak niekiedy ograniczeń określonych przez szczegółowe przepisy.

Sama możliwość sporządzenia testamentu jest wyrazem autonomii woli jako zasady prawa cywilnego. Podstawy prawne co to do tego, czy sporządzić testament, przedstawiają się podobnie jak przy innych czynnościach prawnych. Należy zauważyć, że przy testamencie swoboda znajduje dodatkowe uzasadnienie poprzez osobisty charakter tego aktu.

Zasada favor testamenti
Zasada favor testamenti jest regułą interpretacyjną, zgodnie z którą testament należy tak tłumaczyć, aby jak najpełniej zachować wolę spadkodawcy. Ogólne zagadnienia odnoszące się do wykładni prawa znajdują zastosowanie również w przypadku, gdy zachodzi konieczność wykładni testamentu.

W systemie prawa najistotniejszą rolę odgrywają wartości, które wpływają na to, jak poszczególne instytucje zostaną uregulowane przez ustawodawcę. Podstawą samej regulacji prawnej są natomiast zasady prawa. Określają one pewne założenia dla całej gałęzi prawa lub pewnej grupy instytucji. Zasady prawa nie są sobie równe. Wynika to z ich lokalizacji w porządku prawnym, a ponadto z ich znaczenia w danej regulacji. Zasada odnosząca się do zakazu nadużycia prawa podmiotowego jest zasadą istotniejszą w porównaniu ze swobodą testowania, gdyż odnosi się do całego prawa cywilnego, podczas gdy zasada favor testamenti tylko do materii prawa spadkowego. Najniższy stopień w systemie prawa mają konkretne normy prawne, które mają kazuistyczny charakter i normują konkretne stany faktyczne. Wszystkie czynniki z hierarchii systemu prawnego powinny być ze sobą zgodne i spójne. Podczas interpretacji konkretnej normy prawnej należy brać pod uwagę zasady prawa i wartości[6]. Czasami zdarza się, że poszczególne zasady prawne pozostają ze sobą w sprzeczności. Należy wtedy zastosować zasadę istotniejszą albo obydwie – proporcjonalnie[7]. Według Trybunału Konstytucyjnego i Naczelnego Sądu Administracyjnego zasady mogą być ujmowane jako dyrektywy interpretacyjne[8].

„Celem wykładni jest ustalenie znaczenia określonego przepisu prawnego lub jego fragmentu zgodnie z prawem i w oparciu o przyjęte w orzecznictwie i doktrynie dyrektywy wykładni prawa”[9]. To sformułowanie w sposób najprostszy określa, czym jest wykładnia.

Powszechnie przyjmuje się następujące rodzaje wykładni: językowo-logiczną, systemową i celowościową. Pierwszeństwo przyznaje się wykładni gramatycznej[10]. Następnie bierze się pod uwagę wykładnię systemową – położenie danego przepisu zarówno w całym systemie prawnych, jak i w konkretnym akcie prawnym. Ten sposób wykładni okazuje się przydatny przy wyszukiwaniu zasad prawa, które nie są wprost wskazane w przepisie. Za pomocą tej metody można dojść do reguły wspólnej dla kilku przepisów, wyrażonej w jednym z nich albo w żadnym. W ostateczności należy zastosować wykładnię funkcjonalną. Wykładnia ta zmierza do ustalenia celu, jakim kierował się ustawodawca, „powołując do życia” konkretną normę prawną, a także do zinterpretowania tej normy w taki sposób, aby ten cel w jak największym stopniu osiągnąć. Najczęściej będziemy stosować ten rodzaj wykładni w przypadku, gdy wskazane powyższe dwa sposoby wykładni nie doprowadzą do jednoznacznego zrozumienia normy.

Określając znaczenie zasad prawa w systemie prawa, należy wskazać najistotniejsze zasady rządzące polskim prawem spadkowym. Do takich zasad z pewnością można zaliczyć ochronę dziedziczenia. Można ją wyinterpretować już z samej konstytucji, dokładnie z art. 21 ust. 1 i art. 64, gdzie zestawiona jest z najistotniejszą formą władania rzeczą – własnością. Jej ograniczenia mogą wynikać wyłącznie z ustawy i w zakresie, jaki nie narusza jej istoty. Ochrona dziedziczenia jest źródłem innych zasad prawa spadkowego – zasady swobody testowania oraz favor testamenti. Co do drugiej z nich, to zakres jej stosowania wywołuje rozbieżności w doktrynie. Zasadniczo można wyróżnić trzy stanowiska.

Pierwsze jest najbardziej rygorystyczne. Zgodnie z nim omawiana zasada znajdzie zastosowanie tylko wobec ważnego testamentu[11]. Dopiero po stwierdzeniu jego ważności będzie można interpretować treść rozrządzenia. Głównym argumentem zwolenników tego stanowiska jest brzmienie art. 948 KC, który odwołuje się do tłumaczenia testamentu.

Stanowisko mniej radykalne zakłada, że wspomniana zasada powinna znaleźć zastosowanie już na etapie interpretowania zachowania jako oświadczenia ostatniej woli[12]. Takie spojrzenie na wykładnię testamentu wynika z teoretyczno-prawnego punktu widzenia. Zgodnie z nim każdy znak wymaga wykładni dla otrzymania jego sensu. W ten sposób odrzucona zostaje rzymska paremia: clara non sunt interprtetanda. Należy pamiętać, że do interpretacji oświadczenia ostatniej woli zastosowanie mają przepisy ogólne Kodeksu cywilnego odnoszące się do wykładni oświadczeń woli. Oczywiście przy tego rodzaju oświadczeniu należy brać pod uwagę jego specyfikę. W związku z powyższym przy interpretacji testamentu ważne są również okoliczności, w jakich zostało złożone oświadczenie, czy ustalone zwyczaje oraz zasady współżycia społecznego.

Ostatnie ze stanowisk opowiada się za rozszerzeniem stosowania zasady favor testamenti na wykładnię przepisów prawa spadkowego[13]. Zwolennicy tego poglądu uważają, że ustawę należy tłumaczyć tak, aby utrzymać w mocy ostatnią wolę i nadać jej rozsądną treść. Wydaje się, że takie podejście jest również bliskie orzecznictwu Sądu Najwyższego.

Kreujący zasadę favor testamenti art. 948 KC jest umiejscowiony wśród przepisów ogólnych dotyczących testamentów. Na tej podstawie można uważać, że wspomniany przepis znajduje zastosowanie do całości regulacji dziedziczenia ustawowego. Przemawia za tym również przyjęcie, że ustawodawca postępuje w sposób racjonalny, czyli świadomie umieścił ten przepis w tym miejscu i nie ograniczył w żadnej sferze zakresu jego działania. Z tych względów niektórzy uważają, że zasadę favor testamenti należy traktować jako zasadę prawa i brać ją pod uwagę przy interpretacji całości stanu normatywnego[14].

Zakończenie
Na tle polskiego ustawodawstwa wydaje się zasadne przyjęcie, że zakres autonomii woli w zakresie rozrządzeń testamentowych jest szeroki. To spadkodawca decyduje, czy sporządzić testament i jakie dyspozycje w nim zawrzeć. Testament jest czynnością prawną odgrywającą ogromną rolę w codziennej rzeczywistości. Oczywiście w praktyce najczęściej zdarza się, że spadkodawca nie sporządził testamentu, bo nie wiedział o takiej możliwości lub też był w błędnym przekonaniu, że jego sporządzenie wiąże się z wysokim formalizmem i wymaga poniesienia kosztów. Jednak mimo wszystko nie można odmówić testamentowi jego funkcji – zapewniającej swobodną dyspozycję majątkiem na wypadek śmierci. Wybór pomiędzy ustawowym a testamentowym porządkiem dziedziczenia jest pozostawiony spadkodawcy. Jest on przejawem panującej w prawie cywilnym zasady autonomii woli jednostek. Ograniczenia tej swobody wynikają z ustawy i są wprowadzane w celu ochrony innego, równie ważnego dobra.

Na podstawie powyższych rozważań można uznać, że w doktrynie dominuje liberalne stanowisko co do przepisów prawa spadkowego. Stąd można wywieść, że zasada favor testamenti jest powszechnie akceptowana. Oczywiście owa zasada nie może doprowadzić do całkowitego niwelowania rygorów stawianych przez prawo. Powinna znaleźć zastosowanie w przypadkach, w których standardowe metody wykładni są bezużyteczne. Powołanie się w tych sytuacjach na zasadę favor testamenti umożliwi sprawiedliwe orzekanie. W orzecznictwie możemy spotkać rozstrzygnięcia zarówno wbrew niej, jak i ją popierające[15].

Streszczenie
Artykuł przedstawiony w niniejszej publikacji ma za zadanie przybliżyć czytelnikowi podstawową zasadę prawa spadkowego, odnoszącą się do wykładni testamentu – zasadę favor testamenti. Testament jako rozrządzenie na wypadek śmierci ma ogromne znaczenie w obrocie cywilnoprawnym. Jednocześnie nie zawsze z jego treści możemy wprost odczytać faktyczną wolę testatora. Omawiana w artykule zasada dotyczy wykładni treści testamentu – należy możliwie jak najpełniej dążyć do urzeczywistnienia woli spadkodawcy. Chcąc opisać wspomnianą zasadę niezbędne było odniesienie się w niniejszym opracowaniu do zasad rządzących prawem cywilnym, w tym przede wszystkim do zasady autonomii woli. Dzięki niej możemy dokonywać czynności prawnych, w tym czynności jednostronnych, czyli również sporządzać testamenty. Wolność w wyrażaniu swojej woli na wypadek śmierci ma swoje urzeczywistnienie właśnie w testamencie. Wiąże się to z kolei nierozerwalnie ze swobodą testowania, która również została scharakteryzowana w niniejszym artykule. Analiza powyższych zasad pozwoli na wszechstronne spojrzenie na tematykę szeroko rozumianej wolności obecnej w prawie spadkowym.

The Principle of favor testamenti as the manifestation of the doctrine of party autonomy

Summary
The article presented herein aims to familiarize the reader with the fundamental principle of the inheritance law, which concerns the interpretation of the last will and testament – the principle of favor testamenti. Last will and testament as the disposition in case of death is of immense importance in the civil law. However it is not always possible to directly decipher the actual will of the testator. The principle discussed in the article concerns the interpretation of the content of the last will and testament – one should strive to fulfill the wishes of the testator to the greatest possible extent. When describing the above principle it was necessary to refer to the civil law principles, and in particular to the autonomy of will. It is the cornerstone that allows us to perform legal acts, including ex parte acts, and thus to prepare wills. This in turn is closely related to the freedom of testation which has also been described herein. Analysis of the above principles will allow the reader to take a comprehensive look at the subject of broadly understood notion of freedom present in the inheritance law.

Keywords: civil law principles, party autonomy, declaration of will, freedom to determine one’s own will and testament, last will, testament, fovor testamenti
Słowa kluczowe: zasady prawa cywilnego, autonomia woli, oświadczenie woli, swoboda testowania, testament, favor testamenti

[1]A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 36.
[2]Z. Radwański, Uwagi ogólne o autonomii woli, [w:] II Kongres Notariuszy RP. Referaty i opracowania, (red.) R. Sztyk, Kraków–Kluczbork 1999, s. 260–261.
[3] O koncepcjach oświadczenia woli w doktrynie – zob. Z. Radwański, System prawa prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna, t. II, Warszawa 2002, s. 13 i n.; O podstawach przypisania oświadczeń woli – zob. Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 46 i n.; S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1985, s. 224; A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia woli w prawie cywilnych, Warszawa 1992, s. 174 i n.
[4] Np. A. Baziński, Prawo spadkowe – komentarz, Łódź 1948, s. 196; K. Przybyłowski, Niedopuszczalność testamentów wspólnych, Studia Cywilistyczne 1963, t. IV, s. 18; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 283; S. Szer, Prawo spadkowe, Warszawa 1955, s. 64.
[5] III CRN 218/75, OSNCP 1976, Nr 9, poz. 200.
[6]K. Osajda, Testamenty wspólne, Warszawa 2005, s. 35.
[7]L. Morawski, Precedens a wykładnia, PiP 1996, z. 10, s. 165
[8] Wyrok TK z 10.7.2000 r., SK 12/99, OTK 2000, Nr 5, s. 143; wyrok NSA z 13.6.2000 r., I SA/Ka 2160/98, niepubl.
[9]L. Morawski, op. cit., s. 15.
[10] Na przykład wyrok TK z 8.6.1999 r., SK 12/98, OTK 1999, Nr 5, s. 96; wyrok SN z 8.5.1998 r., I CKN 664/97, OSNC 1999, Nr 1, poz. 7; wyrok NSA z 25.3.1993 r., SA/Po 2462/92, PG 1993, Nr 5, s. 8.
[11]E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2002, s. 91; J. Gwiazdomorski, glosa do uchwały SN z 28.4.1973 r., III CZP 78/72, NP 1974, Nr 9, s. 1191 i n.
[12]Z. Radwański, Wykładnia testamentów, KPP 1993, Nr 1, s. 6.
[13]M. Niedośpiał, glosa do orzeczenia SN II CKN 255/98, PiP 2000, z. 7, s. 109; M. Niedośpiał, Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, s. 186; S. Szer, glosa do uchwały SN III CO 8/60, PiP 1960, z. 11, s. 892.
[14]Ibidem, s. 48.
[15] Post. SN z 16.12.1997 r., III CKN 310/97, OSNC 1998, Nr 7–8, poz. 115 ; post. SN z 19.9.2000 r., IV CKN 102/00, niepubl.; uchwała SN (7) z 22.5.1961 r., I CO 18/61, OSNC 1962, Nr 1, poz. 4 ; uchw. SN z 20.9.1968 r. III CZP 85/68, OSNC 1969, Nr 6, poz. 102; uchw. SN z 19.7.2001 r., III CZP 36/01, OSNC 2002 Nr 1, poz. 7; post. SN z 13.6.2001 r.,  II CKN 543/00, OSNC 2002, Nr 1, poz. 14; uchw. SN (7) z 27.9.1991 r., III CZP 61/91, OSNC 1992, Nr 4, poz. 49; orz. SN z 18.4.1956 r., III CR 679/56, OSPiKA 1957, Nr 3, poz. 60.