Kilka uwag na temat znamion przestępstwa łapownictwa biernego (art. 228 KK)

Autorka: Agnieszka Dalecka-Werpachowska –­ doktor nauk prawnych, funkcjonariusz Centralnego Biura Antykorupcyjnego

Skuteczność systemu prawnego w zakresie norm prawnych dotyczących przestępczości korupcyjnej ma ogromny wpływ na zwiększenie przejrzystości życia publicznego i gospodarczego. Przedmiotem ochrony prawnej przestępstwa sprzedajności, stypizowanego w art. 228 KK, jest prawidłowe sprawowanie funkcji publicznych, bezinteresowność osób pełniących te funkcje, zaufanie społeczne do rzetelności działań instytucji państwowych i samorządu, a także instytucji publicznych w państwach obcych oraz organizacjach międzynarodowych[1].

Przestępstwo łapownictwa biernego na gruncie Kodeksu karnego z 1997 r. jest przestępstwem indywidualnym, które może zostać popełnione przez osoby pełniące funkcje publiczne. Co prawda po raz pierwszy tak zakreślona kategoria osób została wskazana w Kodeksie karnym z 1969 r., jednak dopiero w ustawie z 13.6.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw pojęcie to zostało zdefiniowane[2].

Typy przestępstwa sprzedajności

Zgodnie z art. 228 § 1 KK, kto w związku z pełnieniem funkcji publicznej przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Jest to typ podstawowy tego przestępstwa.

Ustawodawca w art. 228 § 2 KK przewidział, że w przypadku mniejszej wagi sprawca łapownictwa biernego podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. W typie uprzywilejowanym sprawca odpowiada w sytuacji przyjęcia korzyści lub jej obietnicy niewielkiej wartości lub gdy przemawia za tym niewielki stopień społecznej szkodliwości czynu, a także rodzaj czynności, w związku z którą przyjęto korzyść lub jej obietnicę[3]. Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 3.12.1998 r. uznał, że kwalifikacja przypadku mniejszej wagi nie wynika jedynie z wartości kwot pieniędzy będących przedmiotem czynności wykonawczych przestępstwa (prób przekupienia urzędników państwowych), ale i z reszty okoliczności świadczących o stopniu winy sprawcy[4].

W KK przewidziano także typy kwalifikowane przestępstwa łapownictwa biernego przewidziane w § 3 i § 4 art. 228 KK. Zgodnie z art. 228 § 3 KK sprawca, który w związku z pełnieniem funkcji publicznej przyjął korzyść majątkową lub osobistą za zachowanie stanowiące naruszenie przepisów prawa, podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat. W art. 239 § 3 KK z 1969 r. w typie kwalifikowanym łapownictwa biernego użyto sformułowania „czynność stanowiąca naruszenie prawa”, w KK z 1997 r. – „czyn popełniony w związku z naruszeniem przepisów prawa”, które nowela antykorupcyjna ujęła jako przyjęcie korzyści „za zachowanie stanowiące naruszenie prawa”.

W wyroku z 3.10.2007 r. SA we Wrocławiu podkreślił, że dla wyczerpania znamion przestępstwa z art. 228 § 3 KK nie jest konieczne, aby do zachowania stanowiącego naruszenie prawa faktycznie doszło. Wystarczające jest przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy za nawet hipotetyczne zachowanie stanowiące naruszenie przepisów prawa[5].

W art. 228 § 5 KK zawarto typ kwalifikowany łapownictwa biernego ze względu na przyjęcie korzyści znacznej wartości lub jej obietnicy. Sprawca tego przestępstwa podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 12 lat.

Zawarte w art. 115 KK wyjaśnienia wyrażeń określających rozmiary mienia lub szkody nie zawierają definicji korzyści znacznej wartości. Zgodnie z art. 115 § 5 KK mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 zł, co może stanowić pewien wyznacznik w tej kwestii.

Ustawą z 9.9.2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ustawy o zamówieniach publicznych oraz ustawy – Prawo bankowe[6] zmieniono art. 228 KK przez uzupełnienie go o § 6, zgodnie z którym karom określonym w art. 228 § 1–5 KK podlega także ten, kto w związku z pełnieniem funkcji publicznej w państwie obcym lub w organizacji międzynarodowej przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda, albo uzależnia wykonanie czynności służbowej od jej otrzymania. Wprowadzenie przepisu art. 228 § 6 KK wypełniało zobowiązanie Polski wynikające z ratyfikacji Konwencji OECD z 17.12.1997 r. o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w transakcjach międzynarodowych[7].

Pojęcie osoby pełniącej funkcję publiczną

Nowelizacja KK w zakresie wprowadzenia definicji „osoby pełniącej funkcję publiczną” stanowiła zbiorcze odbicie dotychczasowego dorobku judykatury w zakresie interpretacji tego pojęcia[8]. Ponadto nowelizacja KK miała na celu wypełnienie luki prawnej powodującej istotne rozbieżności orzecznictwa sądowego, a także realizację zobowiązania wynikającego ze wskazanej wyżej Konwencji OECD[9].

Zgodnie z art. 115 § 19 KK osobą pełniącą funkcję publiczną jest funkcjonariusz publiczny, członek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba że wykonuje wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba, której uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową.

Pomimo wprowadzenia definicji legalnej pojęcia „osoba pełniąca funkcję publiczną” w praktyce trudno jednoznacznie określić jego desygnaty. Artykuł 115 § 19 KK ma charakter systemowy, ponieważ wyznacza zakres znaczeniowy tego pojęcia w obszarze całego systemu prawa karnego. Niestety definicja ta nie jest wystarczająco jasna, w szczególności w zakresie dwóch ostatnich elementów. Dyskusyjne stało się w tym zakresie zwłaszcza pominięcie we wskazanej wyżej definicji osób zarządzających podmiotami gospodarczymi (spółkami prawa handlowego) opartymi na mieniu Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego[10].

W zakresie desygnatów pojęcia „osoba pełniąca funkcję publiczną” wielokrotnie wypowiadała się judykatura. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 25.6.2004 r.[11] potwierdził, że nauczyciel akademicki w zakresie, w jakim wykonuje obowiązki wynikające z ustawy regulującej zasady funkcjonowania szkolnictwa wyższego, jest osobą pełniącą funkcję publiczną[12]. Natomiast w wyroku z 6.3.2013 r. SN stwierdził, że pracownik ochrony zatrudniony u przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą w zakresie ochrony osób i mienia nie należy do kręgu osób pełniących funkcję publiczną w rozumieniu art. 115 § 19 KK[13]. Powyższe stanowisko nie budzi żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Natomiast Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 16.12.2009 r. uznał, że zatrudniony w publicznej lub niepublicznej placówce służby zdrowia lekarz, który w zamian za otrzymanie korzyści majątkowej poświadcza nieprawdę (co do okoliczności dotyczących stanu zdrowia osoby) w zaświadczeniu stanowiącym podstawę do wszczęcia postępowania administracyjnego przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych o wydanie orzeczenia o niezdolności do pracy, jest osobą pełniącą funkcję publiczną[14].

Znamiona określające czynność sprawczą przestępstwa łapownictwa biernego

W pierwotnej wersji przepisu art. 228 KK typ podstawowy przestępstwa łapownictwa biernego zawierał znamiona przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo ich obietnicy oraz żądania takich korzyści w związku z pełnieniem funkcji publicznej. Na podstawie noweli antykorupcyjnej z 2003 r. od 1.7.2003 r. znamię „żądania” przeniesione zostało do § 4 art. 228 KK.

W odniesieniu do strony przedmiotowej przestępstwa podkreślić należy, że zwrot „przyjmuje korzyść” stanowi znamię wszystkich, poza § 4 art. 228 KK, odmian przestępstwa sprzedajności. Łapownictwo bierne w typie podstawowym polega na przyjęciu korzyści majątkowej albo jej obietnicy w związku z pełnieniem funkcji publicznej.

Znamię „przyjęcia” może się przejawiać w różnych postaciach (odbiór przekazanej gotówki czy przyjęcie do wiadomości, że korzyść została przysporzona w inny sposób, np. przelanie gotówki, przekazanie korzyści innej osobie)[15].

Artykuł 228 KK nie przewiduje konkretnej formy ani sposobu wyrażenia obietnicy: „Sąd orzekający orzeka in concreto, czy gest wyraził taki zamiar i czy jego adresat mógł zrozumieć przekazaną w ten sposób informację jako obietnicę udzielenia korzyści”[16]. Co ważne, dla wypełnienia znamion przestępstwa nie ma znaczenia relacja czasowa przyjęcia korzyści lub jej obietnicy i wykonania czynności służbowej, z którą korzyści te były związane[17].

Przyjęcie korzyści lub jej obietnicy musi pozostawać we wszystkich odmianach przestępstwa sprzedajności w związku z pełnieniem funkcji publicznej przez sprawcę[18]. Zależność ta istnieje zarówno wtedy, gdy sprawca przyjmuje korzyść majątkową w związku z aktualnie wykonywanymi czynnościami służbowymi, jak i wówczas, gdy przyjmuje ją, bo pełni funkcję publiczną, która upoważnia go do ich dokonywania[19]. Korzyść wówczas zostaje udzielona w nadziei, że gdy czynności takie będą podejmowane, „życzliwie doń ustosunkowany” funkcjonariusz da temu wyraz w korzystnym dla wręczającego korzyści sposobie ich wykonania[20]. Związek, o którym mowa w art. 228 KK, rozumiany jest zatem jako związek z „całokształtem urzędowania, z zespołem czynności należących do sprawowanej przez daną osobę funkcji publicznej, które może ona podejmować lub się od nich wstrzymać”[21].

Znamiona czynnościowe typu kwalifikowanego ujętego w § 4 art. 228 KK różnią go od pozostałych znamion przedmiotowych przestępstwa sprzedajności. W tym bowiem typie sprawca uzależnia wykonanie czynności służbowej od otrzymania korzyści majątkowej lub osobistej albo ich obietnicy lub żąda takiej korzyści.

Zgodzić się należy z A. Barczak-Oplustil i M. Iwańskim, że sprawca przestępstwa uzależnia wykonanie czynności służbowej, gdy warunkuje podjęcie danej czynności od uzyskania korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy. Natomiast użycie sformułowania „żądanie korzyści” wskazuje na stanowczość i zdecydowanie, którymi musi się charakteryzować zachowanie osoby pełniącej funkcję publiczną[22].

Pojęcie korzyści

Przedmiotem czynności wykonawczej we wszystkich odmianach sprzedajności jest korzyść majątkowa lub osobista albo ich obietnica. W zakresie pojęcia korzyści majątkowej wskazać należy definicję zawartą w art. 115 § 4 KK, która wyjaśnia jedynie, że może to być korzyść zarówno dla sprawcy, jak i dla innej osoby. Skutkiem wprowadzenia powyższego przepisu nie jest wyjaśnienie wyrażenia ustawowego, ale stworzenie kolejnych typów przestępstw korupcyjnych. Obowiązujące przepisy nie definiują pojęcia korzyści. W przestępstwie łapownictwa korzyść majątkowa lub osobista może przybierać różne postacie. Na ocenę legalności podjętego przez sprawcę zachowania pozwala przede wszystkim forma udzielenia korzyści. Sąd Najwyższy w wyroku z 29.4.1975 r. stwierdził, że nawet pożyczka może być ukrytą formą łapówki i może stanowić korzyść majątkową pod warunkiem, że w takim charakterze i z taką intencją została udzielona i przyjęta[23]. Podobnie jest z darowizną. W wyroku z 8.11.2005 r. SN stwierdził, że może być ona ukrytą formą łapówki i stanowić korzyść majątkową pod warunkiem, że w takim charakterze i z taką intencją została udzielona i przyjęta[24]. Wartość przedmiotu korzyści powinna być określana w sposób obiektywny, gdyż wpływa na zakres odpowiedzialności karnej.

Podsumowanie

Skuteczność przepisów dotyczących zwalczania przestępczości korupcyjnej i karania sprawców tego rodzaju przestępstw w głównej mierze warunkowana jest ich precyzją. Celem niniejszego artykułu jest omówienie regulacji przyjętej w polskim prawie karnym. Jak wskazano powyżej, przestępstwo łapownictwa biernego, określone w art. 228 KK, jest przestępstwem indywidualnym, które może zostać popełnione wyłącznie przez osobę pełniącą funkcję publiczną. Precyzyjne określenie desygnatów tego pojęcia, w szczególności w zakresie „dysponowania środkami publicznymi”, jest ważne nie tylko w kontekście wykładni art. 228 i 229 KK, ale także całego systemu prawa karnego.

Streszczenie:
Wdrożenie skutecznej polityki antykorupcyjnej wymaga przede wszystkim wprowadzenia skutecznego systemu prawnego, pozwalającego na penalizację zachowań korupcyjnych. W artykule omówiono znamiona przestępstwa łapownictwa biernego, stypizowanego w art. 228 KK, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku doktryny i judykatury w zakresie ich wykładni. Wskazano także rozwiązania prawne, które mają kluczowe znaczenie w skuteczności zwalczania przestępczości korupcyjnej, takie jak definicja osoby pełniącej funkcję publiczną, w pewnym zakresie stanowiąca odzwierciedlenie dorobku judykatury, jednak niebędąca wystarczająco precyzyjna. Jak wskazano w artykule, w szczególności dyskusyjne jest pominięcie, we wskazanej wyżej definicji, osób zarządzających podmiotami gospodarczymi (spółkami prawa handlowego) opartymi na mieniu Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego.

Summary:

 The implementation of an effective anti-corruption policy requires, above all, the introduction of an effective legal system that allows for the penalisation of corrupt behavior. The article discusses the features of the crime of passive bribery, stipulated in art. 228 of the Penal Code, with particular emphasis on the achievements of doctrine and judicature in the scope of their interpretation. Legal solutions have also been indicated, which are of key importance in the effectiveness of fighting corruption crime, such as the definition of a person performing a public function, which to a certain extent is a reflection of the jurisprudence, but it is not precise enough. In particular, it is controversial to omit, in the abovementioned definition, persons managing business entities (commercial law companies), based on the property of the State Treasury or local government units.

Słowa kluczowe: korupcja, osoba pełniąca funkcję publiczną, korzyść, przyjęcie łapówki, odpowiedzialność karna.

Keywords: corruption, a person performing a public function, bribe, accepting a bribe, criminal liability.

Bibliografia:

[1] A. Barczak-Oplustil, M. Iwański [w:] W. Wróbel, A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 212–227d, Warszawa 2017, s. 210.
[2] Dz.U. z 2003 r., Nr 111, poz. 1061 (dalej także jako „nowela antykorupcyjna”).
[3] O. Górniok, R. Zawłocki [w:] A. Wąsek, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II, Warszawa 2010, s. 82–83.
[4] Wyrok SA w Krakowie z 3.12.1998 r., II Aka 196/98, KZS 1998, Nr 12, poz. 31.
[5] Wyrok SA we Wrocławiu z 3.10.2007 r. , II AKa 200/07, Legalis.
[6] Dz.U. z 2000 r. Nr 93, poz. 1027.
[7] Dz.U. z 2001 r. Nr 23, poz. 45.
[8] Wyrok SN z 18.4.2007 r., III KK 298/06, Legalis.
[9] Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z 10.9.2002 r. – Sejm IV kadencji, druk Nr 869.
[10] Wyrok SN z 26.11.2009 r., IV KK 141/09, Legalis.
[11] Postanowienie SN z 25.6.2004 r., V KK 74/04, OSNKW 2004, z. 7–8, poz. 79.
[12] Ustawa z 20.7.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 85 ze zm.).
[13] Wyrok SN z 6.3.2013 r., IV KK 414/12, Legalis.
[14] Wyrok SA we Wrocławiu z 16.12.2009 r., II Aka 373/09, Legalis.
[15] O. Górniok, R. Zawłocki, Kodeks, s. 72, J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, s. 402.
[16] Wyrok SN z 5.11.1997 r., V KKN 105/97, OSNKW 1998, Nr 6, poz. 117.
[17] Wyrok SN z 8.11.1974 r., RW 522/74 OSNPG 1975, Nr 7, poz. 20.
[18] Wyrok SN z 1.3.1975 r., II KR 325/7, niepubl., cyt. za J. Wojciechowski, Kodeks, s. 405.
[19] Wyrok SN z 20.5.1975 r., III KR 309/74, OSNKW 1972, Nr 3, poz. 53.
[20] Wyrok SN z 12.6.1980 r. , I KR 99/80, OSNKW 1980, Nr 12, poz. 93.
[21] Wyrok SA w Poznaniu z 30.10.2012 r., II AKa 139/12, Legalis.
[22] A. Barczak-Oplustil, M. Iwański [w:] W. Wróbel, A. Zoll (red.), Kodeks, s. 236.
[23] Wyrok SN z 29.4.1975 r., II KR 364/74, OSNKW 1975, nr 8, poz. 111.
[24] Wyrok SN z 8.11.2005 r., WA 30/05, OSNwSK 2005 r., nr 1, poz. 2018.