Problematyka dochodzenia roszczeń przez osoby pośrednio poszkodowane

Autorka: Aneta Paleczna – doktorantka w Instytucie Nauk Prawnych, Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, aplikantka adwokacka przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Katowicach.

Problematyka odpowiedzialności odszkodowawczej, jej granic podmiotowych oraz przedmiotowych ma charakter fundamentalny na gruncie prawa cywilnego. Różnorodność życia społecznego i złożoność sytuacji faktycznych doprowadziły do zmiany granic kompensacji szkody, a zarazem wzrostu zainteresowania tzw. szkodą pośrednią. Zagadnienie to warte jest szczegółowego omówienia, ponieważ jest równie istotne, co interesujące, a ponadto wprost przekłada się na praktykę orzeczniczą.

Czym jest szkoda pośrednia?

Podobnie jak próżno poszukiwać definicji legalnej pojęcia szkody, również tzw. szkoda pośrednia nie znalazła dotychczas swojej definicji ustawowej. Do pośredniego naruszenia sfery praw i interesów dochodzi w sytuacji, w której działanie czynnika sprawczego wywołuje uszczerbek u podmiotu innego niż ten, wobec którego czynnik ten był bezpośrednio kierowany[1] (fr. par ricochet). Mowa zatem o zdarzeniu A, które bezpośrednio skierowane było przeciwko osobie B (bezpośrednio poszkodowany), jednak ostatecznie wyrządziło szkodę również u osoby C (pośrednio poszkodowany).

W tym kontekście należy postawić pytanie o zakres kompensacji szkody na gruncie rodzimego prawodawstwa.

Odszkodowanie za pośrednie naruszenie dóbr zostało przewidziane w art. 446 KC. Należy zwrócić uwagę, że ustanowione roszczenia (§ 1–4) przysługują wyłącznie w sytuacji śmierci bezpośrednio poszkodowanego. Ponadto krąg podmiotów uprawnionych do występowania z roszczeniem jest stosunkowo wąski – są to osoby, względem których na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek alimentacyjny, względnie inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, o ile z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego, oraz najbliżsi członkowie rodziny zmarłego, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej, i wreszcie najbliżsi członkowie rodziny zmarłego. Istotną zmianą było uzupełnienie art. 446 KC o § 4, co jednak nie pozwoliło całkowicie pozbyć się wątpliwości związanych z charakterem omawianej normy.

Do chwili obecnej nie jest jasne, czy ‒ w świetle omawianego § 4 ‒ art. 446 KC pozwala na ułatwienie dochodzenia roszczeń osobom pośrednio poszkodowanym, czy odwrotnie – stanowi wyłączną podstawę ich dochodzenia. Przyjęcie danego zapatrywania pociąga za sobą dalej idące konsekwencje. Jeżeli przyjąć, czyniąc zadość ogólnym zasadom odpowiedzialności odszkodowawczej, że pełnej kompensaty szkody mogą się domagać jedynie podmioty, przeciwko którym zdarzenie sprawcze było kierowane bezpośrednio, to art. 446 KC ma charakter wyjątkowy. Z drugiej strony w literaturze przedmiotu zauważa się, że brak przepisu szczególnego jednoznacznie ograniczającego możliwość dochodzenia naprawienia szkody przez poszkodowanych pośrednio oznacza, że wszystkie szkody powinny zostać objęte obowiązkiem kompensacji[2].

Szkoda wyrządzona „rykoszetem” w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

Choć orzeczenie, wokół którego skoncentruję tę część rozważań, odnosi się do odszkodowania za zmarnowany urlop, to warto pochylić się nad jego treścią. Wyrok Leitner vs Tui[3] z 2002 r. zapadł na tle stanu faktycznego, w którym dziecko podczas wakacyjnego pobytu cierpiało na zatrucie, co zniszczyło nie tylko córce, ale także rodzicom urlop. Austriacki sąd I instancji zasądził zadośćuczynienie na rzecz małoletniej Simone Leitner, ale oddalił roszczenia jej rodziców. Trybunał uznał, że dyrektywa regulująca kwestie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek[4] oraz jej art. 5 co prawda nie definiują pojęcia szkody, ale odnoszą się także do szkód niemajątkowych innych niż szkoda na osobie. Ustanawiają zatem obowiązek kompensacji uszczerbku niemajątkowego pod postacią niezadowolenia, że wakacje zostały zmarnowane. Choć z treści orzeczenia wybrzmiewa teza, jakoby przyznane rodzicom zadośćuczynienie wynikało z naruszenia przysługującego im prawa do urlopu, to jednak warto zwrócić uwagę na samą konstrukcję powstania uszczerbku. Mianowicie zostali oni poszkodowanymi pośrednio, na skutek zatrucia swojej córki.

Inne pytanie prejudycjalne skierowane do TSUE dotyczyło obywatela Rumunii, który wystąpił o odszkodowanie oraz zadośćuczynienie za szkody niemajątkowe, jakich doznał w wyniku śmierci córki, obywatelki Rumunii mającej miejsce pobytu we Włoszech, wskutek wypadku drogowego zaistniałego we Włoszech. W wyroku z 10.12.2015 r.[5] uznano, że – dla celów ustalenia prawa właściwego dla zobowiązania pozaumownego wynikającego z wypadku drogowego – przepis art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II[6] należy interpretować w ten sposób, że szkody albo krzywdy związane ze śmiercią osoby bliskiej w wypadku, który miał miejsce w państwie członkowskim siedziby sądu, i doznane przez osoby mające miejsce pobytu w innym państwie członkowskim powinny być kwalifikowane jako „skutki pośrednie” tego wypadku w rozumieniu przywołanego przepisu. Staranna analiza przytoczonego orzeczenia wiedzie zatem do konkluzji, że podmiot inny niż bezpośrednio poszkodowany może uzyskać naprawienie szkody wyrządzonej jej „rykoszetem” w następstwie szkody doznanej przez osobę poszkodowaną.

Kiedy przepis chroni owce jedynie przed chorobami zakaźnymi

Zakres kompensacji szkody ulega ograniczeniu w razie zastosowania koncepcji bezprawności względnej. Jej istotę oddaje orzeczenie brytyjskiego sądu z 1874 r., które zapadło na podstawie przepisów o ochronie zwierząt przed chorobami zakaźnymi. Nakładają one obowiązek zaopatrzenia każdego statku przewożącego zwierzęta w specjalne przegrody, które mają zapobiec rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych. W niniejszej sprawie pozwany nie utworzył na statku wspomnianych przegród, wskutek czego przewożone owce zostały zmyte z pokładu przez fale morskie. Powództwo zostało jednak oddalone. Jak wyjaśniono, przepisy nakładające obowiązek zapewnienia przegród dla zwierząt miały na celu ich ochronę wyłącznie przed chorobami, a nie przed ogólnym niebezpieczeństwem wynikającym z podróży statkiem[7].

Teoria bezprawności względnej nie została przyjęta na gruncie polskiego prawodawstwa, znajduje jednak szerokie uzasadnienie w niemieckim systemie prawnym (niem. Normzwecktheorie), angielskim common law (ang. breach of statutory duty) oraz w ujęciu amerykańskiego prawodawstwa (ang. negligence)[8]. Nie bez racji jako jej główną zaletę wskazuje się zawężenie ram wyznaczanych przez teorię adekwatnego związku przyczynowego[9].

„Lawina roszczeń odszkodowawczych”[10]

Wzrost zainteresowania teorią „szkody pośredniej” doprowadził do zwielokrotnienia liczby roszczeń dochodzonych przez pośrednio poszkodowanych. Inaczej rzecz się ma z samą ich zasadnością.

Na szczególną uwagę zasługuje wynagrodzenie szkód deliktowych pośrednio poszkodowanych, w tym poniesionych na skutek uszczerbku na zdrowiu osoby bliskiej. Przy założeniu, co nie jest wolne od wątpliwości, że więź rodzinna stanowi przedmiot ochrony cywilnoprawnej w rozumieniu art. 23 KC[11], bliskim osób poszkodowanych przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie za naruszenie dobra osobistego, tj. zerwanie więzi rodzinnej wskutek zaistnienia zdarzenia sprawczego. Skoro śmierć osoby bliskiej oznacza zerwanie więzi rodzinnych, to wydaje się, że nie ma racjonalnych argumentów przeciwko ograniczaniu kompensaty szkody w sytuacji, gdy nie sposób nawiązać bądź podtrzymywać relacji z osobą bliską wskutek m.in. niepełnosprawności.

Z drugiej strony, powracając w tym miejscu do więzi rodzinnej, kluczowe znaczenie ma jej zrelatywizowany, międzyosobowy charakter. Oznacza to, że przy jej ocenie należy uwzględnić nie tylko indywidualne wartości świata uczuć poszkodowanego, ale również relacje między członkami rodziny, intensywność więzi, czas jej trwania[12], co znacznie utrudnia rzetelną analizę. Nie ulega wątpliwości, że pojęcie więzi rodzinnej ma charakter niedookreślony. Wreszcie można przyjąć, że w polskim systemie prawnym obowiązuje zasada pełnej kompensaty szkody jedynie wobec bezpośrednio poszkodowanych (zob. art. 361 KC). Choć w ujęciu francuskim zasadniczo każda szkoda powinna zostać naprawiona, to na gruncie rodzimego ustawodawstwa trudno w pełni zaaprobować ten punkt widzenia.

Wydawało się jednak, że orzecznictwo SN zmierza ku odmiennym racjom. W wyroku z 9.8.2016 r. przyjęto, że doprowadzenie do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu małoletniego, czego skutkiem jest niemożność nawiązania z nim typowej więzi rodzinnej, stanowi naruszenie dóbr osobistych rodzica, przy czym uszczerbek na zdrowiu powinien być poważny i trwały[13]. W ramach prowadzonych rozważań sąd uznał po pierwsze, że polskie ustawodawstwo nie zawiera kryteriów rozróżnienia na bezpośrednio i pośrednio poszkodowanych. Po drugie ten sam czyn niedozwolony może być z perspektywy jego skutków źródłem krzywdy wyrządzanej różnym osobom. Po trzecie brak podstaw do przyjęcia, że pośrednio poszkodowani nie mogą dochodzić ochrony prawnej na zasadach ogólnych, skoro prawo polskie nie przewiduje – jak wcześniej wspomniano – bezprawności względnej. Wreszcie, po piąte, na płaszczyźnie konstytucyjnej zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP) nie ma podstaw, aby odmawiać osobie pośrednio poszkodowanej prawa do kompensacji szkody[14]. W tym duchu wypowiedział się również SN w wyroku z dnia 10.2.2016 r.[15], uznając, że art. 446 KC jako przepis szczególny stanowi dogodniejszą formę kompensacji niż wynikająca z zasad ogólnych.

Choć przytoczone powyżej orzeczenia dostarczają szeregu argumentów na rzecz tezy o dopuszczalności dochodzenia roszczeń w razie uszczerbku na zdrowiu osoby bliskiej, to – nie kwestionując samej ich zasadności – główny punkt ciężkości należy położyć na zakreślenie granic odpowiedzialności, co wobec przyjęcia koncepcji szkody pośredniej staje się znacznie utrudnione.

Argument ten został dostrzeżony przez SN, który w uchwale z 22.10.2019 r. uznał, że osobom bliskim poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 KC[16]. W uzasadnieniu zwrócono uwagę na zakaz wykładni rozszerzającej art. 446 § 4 KC oraz podważenie – przy kwalifikacji więzi rodzinnej jako dobra osobistego – ugruntowanej w literaturze i przyjętej w dotychczasowym orzecznictwie sądowym konstrukcji dobra osobistego, a także systemowego założenia, że kompensacja uszczerbków osób pośrednio poszkodowanych jest dopuszczalna na zasadzie wyjątku w przypadkach i w postaci wyraźnie określonych przez ustawodawcę. Stanowisko SN, które jednoznacznie neguje wcześniej wyrażone poglądy, było przyczyną wystąpienia Rzecznika Finansowego do SN z wnioskiem o podjęcie uchwały w przedmiocie odpowiedzi na pytanie, czy osobie bliskiej poszkodowanego, który doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, może przysługiwać zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 KC.

Podsumowanie

Szkoda pośrednia, będąca aktualnie w kręgu zainteresowania doktryny i orzecznictwa, wyznacza nowy kierunek w zakresie kompensacji szkody. Nie można jednak tracić z pola widzenia potencjalnego zagrożenia, jakie niesie. Powracając do przykładu więzi rodzinnych, należy zastanowić się nad granicą dochodzenia roszczeń przez osoby bliskie – czy mogą to być rodzice, dziadkowie czy inne osoby, których wszak więź z osobą bezpośrednio poszkodowaną została zerwana. A może, idąc śladem niemieckiej doktryny i piśmiennictwa, szkodę ponosić będzie już przechodzień, który obserwuje zaistniały wypadek drogowy? Istotna trudność pojawia się przy wytyczeniu granic kompensaty szkody w taki sposób, aby zapobiec nadmiernemu ich rozszerzaniu. Chodzi zatem o racjonalność w doborze instrumentów prawnych i konstruowaniu roszczeń.

Streszczenie: Niniejsza publikacja stanowi próbę analizy granic kompensacji szkody. Opracowanie zawiera rozważania na temat pojęcia szkody pośredniej oraz dóbr osobistych. Polski Kodeks cywilny zawiera wyłącznie przykładowy katalog ochrony dóbr osobistych (art. 23 KC) oraz środki ich ochrony (art. 24 KC). W rezultacie dobra osobiste są tworzone w orzecznictwie, zwłaszcza Sądu Najwyższego. W ramach niniejszego artykułu autorka uwzględniła również założenia niemieckiego i angielskiego porządku prawnego. Na tym tle w sposób szczególny zarysowuje się zagadnienie zadośćuczynienia za uszczerbek na zdrowiu poniesiony przez osoby bliskie oraz problematyka konstruowania przedmiotu ochrony cywilnoprawnej w postaci więzi rodzinnej. Choć katalog dóbr osobistych na gruncie rodzimego prawodawstwa jest otwarty, nie oznacza to, że zawsze subiektywne i nieskonkretyzowane więzi międzyludzkie będą zasługiwały na ochronę prawną. Niezależnie od tej analizy wskazano na kilka praktycznych aspektów związanych z przyznaniem roszczeń osobom pośrednio poszkodowanym.

Słowa kluczowe: dobra osobiste, szkoda pośrednia, więź rodzinna, granice kompensacji szkody, krzywda

Reflections about secondary victims’ claims

Summary: The hereby article is an attempt of analysis of limitations of liability. The study contains reflections on the indirect damage and personal rights. The Polish Civil Code contains exemplary catalogue (article 23rd) and means of protection (article 24th). As a result personal interests are developed and created in judical decisions, especially Polish Supreme Court,. In this article the Author analised also German and English legal system. It should also be noted that is problematic to delimit circle of people, who in principle could be entitled to compensation. Family ties are not clearly defined. Consequently, it may be difficult to appoint liability, when victims – after acccident – is alive, but he had serious damage on his health. Furthermore, the article contains practical aspects indirect damage connected with secondary victims’ claims.

Keywords: personal rights, indirect damage, family tie, limitations of liability, non-pecuniary losses

[1] B. Lanckoroński, Odpowiedzialność za tzw. szkody pośrednie w polskim prawie cywilnym [w:] J. Jastrzębski (red.), Odpowiedzialność odszkodowawcza, Warszawa 2007, s. 134.
[2] Tak: B. Lanckoroński, Odpowiedzialność za tzw. szkody pośrednie w polskim prawie cywilnym [w:] J. Jastrzębski (red.), Odpowiedzialność odszkodowawcza, Warszawa 2007, s. 140.
[3] Orzeczenie ETS, C–168/00, w sprawie Simone Leitner przeciwko TUI Deutschland GmbH & Co KG, ECR 2002, s. I – 2521.
[4] Zob. art. 11a i 16a ustawy z dnia 29.8.1997 r. o usługach turystycznych (t.j.: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.).
[5] Orzeczenie C‑350/14 w sprawie Florin Lazar przeciwko Allianz SpA, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:62014CJ0350&from=PL [dostęp: 1.1.2020 r.].
[6] Rozporządzenie (WE) Nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.7.2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/TXT/?uri=CELEX%3A32007R0864 [dostęp: 1.1.2020 r.].
[7] Sprawa Gorris v. Scott z 1874 r. Zob. szerzej: R.A. Percy, C. T. Walton, J. Charlesworth, Charlesworth on Negligence, Londyn 1962, s. 454 i n.
[8] R. Kasprzak, Bezprawność względna, PiP 1997, Nr 4, s. 154 i cytowana tam literatura; M. Wałachowska, Wynagrodzenie szkód deliktowych doznanych przez pośrednio poszkodowanych, Warszawa 2014, s. 49 i n.
[9] Glosa M. Kalińskiego do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22.6.2012 r., V CSK 338/11, PiP 1997, Nr 4 (614), s. 130–131.
[10] M. Kaliński, Szkoda poniesiona przez spółkę akcyjną a szkoda poniesiona przez akcjonariusza w świetle przepisów kodeksu spółek handlowych i kodeksu cywilnego – polemika, PPH 2007, Nr 9, s. 53.
[11] Zob. szerzej: W. Popiołek, Więź między osobami fizycznymi jako przedmiot ochrony cywilnoprawnej [w:] P. Kostański, P. Podrecki, T. Targosz (red.), Experientia docet. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Elżbiecie Traple, Warszawa 2017, s. 1044 i n.
[12] Szerzej zob.: K. Pałka, Kreowanie dóbr osobistych [w:] P. Kostański, P. Podrecki, T. Targosz (red.), Experientia docet. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Elżbiecie Traple, Warszawa 2017, s. 1027 i n.
[13] Wyrok SN z 9.6.2016 r., II CSK 719/15, OSNC 2017 poz. 5, Nr 60.
[14] Zob. szerzej: B. Banaszak, Zakres podmiotów uprawnionych do dochodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji RP), MoP 2011, Nr 1, s. 5–11.
[15] Wyr. SN z 10.2.2016 r., V CSK 291/16, Legalis.
[16] Uchw. SN z 22.10.2019 r., I NSNZP 2/19, Legalis.