Zmiana składu orzekającego w postępowaniu apelacyjnym w procedurze cywilnej

Na mocy ustawy zmieniającej z 7.7.2023 r.[1] dodano nowy przepis art. 367[1] do Kodeksu Postępowania Cywilnego (KPC). Wszedł on w życie 28.9.2023 r., jednocześnie uchylając art. 367 § 3 KPC. Zmiana dotyczy składu sądu II instancji i wywiera fundamentalny wpływ na bieg postępowania apelacyjnego.

Nowelizacja KPC wprowadziła zasadę, zgodnie z którą środki odwoławcze, takie jak apelacja (art. 367[1]1 KPC) i zażalenie (art. 397 § 1 KPC), będą rozpatrywane w składzie jednego sędziego. To istotna zmiana, wziąwszy pod uwagę wcześniejszą regulację, która nakazywała rozpatrzenie sprawy w postępowaniu apelacyjnym w składzie trzech sędziów.

Nowy art. 3671 KPC powoduje radykalną zmianę, skutkującą tym, że większość spraw będzie rozpoznawana przez jednego sędziego zarówno w I, jak i II instancji, z wyjątkiem spraw wyraźnie w tym przepisie określonych, które będą rozpoznawane w postępowaniu apelacyjnym w trzyosobowym składzie[2].

Uchylony art. 367 § 3 KPC przewidywał, że „sąd rozpoznaje sprawę w składzie trzech sędziów. Na posiedzeniu niejawnym sąd orzeka w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem wydania postanowienia, o którym mowa w art. 224 § 3, lub wyroku”. Należy wspomnieć, że w ostatnich latach liczne nowelizacje[3] zaczęły się koncentrować na art. 367 KPC, dopiero ostatnia uchyliła paragraf 3 w art. 367 KPC.

Wprowadzenie jednoosobowego składu sądu w postępowaniu apelacyjnym

Wprowadzenie art. 3671 KPC odwraca dotychczasowy stan prawny. Aktualny przepis brzmi:

„§ 1. Sąd rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego z wyjątkiem spraw:

1)  o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia choćby w jednej z wniesionych apelacji przekracza milion złotych,
2)  rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy jako właściwy rzeczowo, z uwzględnieniem pkt 1,
3)  rozpoznawanych w pierwszej instancji w składzie trzech sędziów na podstawie art. 47 § 4 – które podlegają rozpoznaniu w składzie trzech sędziów.

§ 2.W sprawach podlegających rozpoznaniu w składzie trzech sędziów sąd orzeka na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem wydania postanowienia, o którym mowa w art. 224 § 3, lub wyroku.

§ 3. Ilekroć ustawa przewiduje, że sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego, prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy”.

Zgodnie z treścią komentowanego przepisu obecnie zasadą stał się skład jednoosobowy w postępowaniu apelacyjnym. Wyjątek stanowią jedynie trzy kategorie spraw ujęte § 1 pkt 1–3. W pierwszym przypadku w sprawach o prawa majątkowe rozpoznawanych w II instancji przez sąd apelacja będzie rozpoznawana w składzie trzech sędziów w przypadku, gdy wartość przedmiotu zaskarżenia choćby w jednej z wniesionych apelacji przekracza 1 000 000 zł[4].

Przykład: W I instancji wartość przedmiotu sporu wynosi 1 600 000 zł, koszty zostały zasądzone po połowie i obydwie strony postępowania wniosły apelację o wartości przedmiotu zaskarżenia po 800 000 zł. W takim przypadku sąd rozpozna obydwie apelacje w składzie jednego sędziego. Aby sąd rozpoznał apelację w składzie trzech sędziów, wartość przedmiotu sporu musiałaby przekroczyć 1 000 000 zł.

Drugą kategorię spraw, dla których przewidziano skład trzyosobowy, obejmują te, które w I instancji były rozpoznawane przez sąd okręgowy jako właściwy rzeczowo „z uwzględnieniem pkt 1”. W tej sytuacji mowa o sprawach, które są wymienione w art. 17 KPC oraz innych przepisach przyznających sądowi okręgowemu właściwość do rozpoznania określonych sporów. Stwierdzenie dotyczące „uwzględnienia punktu 1” oznacza, że są to sprawy o charakterze majątkowym, których wartość przedmiotu sporu przekracza 1 000 000 zł. Na gruncie pkt 2 wątpliwości interpretacyjne może powodować to, w jakim składzie będzie rozpoznana apelacja w sprawach niemajątkowych[5].

Marcin Dziurda sugeruje, że na mocy przepisu zawartego w art. 3671 § 1 pkt 2 KPC zasadniczo sądy apelacyjne rozpatrują apelację w składzie trzech sędziów, z wyjątkiem spraw dotyczących praw majątkowych, gdzie wartość przedmiotu zaskarżenia w żadnej apelacji nie przekracza 1 000 000 zł. W konsekwencji można wnioskować, że w przypadku spraw dotyczących praw niemajątkowych sądy apelacyjne zawsze rozpoznają apelację w składzie trzech sędziów[6]. Zgodnie z art. 17 pkt 1 KPC sprawy o prawa niemajątkowe należą do właściwości rzeczowej sądów okręgowych, dlatego to właśnie sądy apelacyjne rozpatrują apelacje w tych sprawach.

Trzecim wyjątkiem są sprawy, które w I instancji były rozpoznawane w trzyosobowym składzie ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy na podstawie zarządzenia prezesa sądu zgodnie z art. 47 § 4 KPC. Tym samym apelacja bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia zawsze będzie rozpoznawana w składzie trzech sędziów zarówno przez sąd apelacyjny, jak i okręgowy, zgodnie z art. 3671 § 1 pkt 3 KPC[7].

Przykład: W I instancji prezes sądu zarządził rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów ze względu na szczególną zawiłość sprawy. Następnie jedna ze stron wniosła apelację. W związku z tym, że w I instancji skład kolegialny rozpoznawał sprawę, w II instancji sąd również ma obowiązek rozpoznać sprawę w składzie trzech sędziów zgodnie z pkt 3.

Na podstawie art. 367[1] § 2 KPC w przypadku spraw podlegających rozpatrzeniu przez skład liczący trzech sędziów sąd orzeka na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem sytuacji, gdy wydawane jest postanowienie, o którym mówi art. 224 § 3 KPC, lub wyrok. Stanowi to odpowiednik zdania drugiego z uchylonego art. 367 § 3 KPC. Z kolei w art. 367[1] § 3 KPC w każdej sprawie przewidzianej ustawą, w której sąd II instancji rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego, prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy. Stanowi to analogię do pkt 3 art. 367[1] § 1 KPC.

Przykład: W I instancji sąd rozpoznawał sprawę w składzie jednego sędziego. Strona postępowania złożyła apelację. Kodeks postępowania cywilnego również przewidywał skład jednego sędziego (art. 3671 § [1]). Jednak prezes sądu okręgowego zarządził rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów ze względu na precedensowy charakter sprawy. Zatem postępowanie apelacyjne rozpatrywał sąd w składzie trzech sędziów.

Reguła interporalna

Zgodnie z art. 32 ust. 1 nowelizacji z 7.7.2023 r. postępowania wszczęte i nierozstrzygnięte przed dniem wejścia w życie art. 1 pkt 16, który dodał art. 367[1] KPC, przed 28.9.2023 r. – są rozpatrywane przez sąd w składzie zgodnym z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego w nowym brzmieniu. Jeśli zgodnie z wcześniejszymi przepisami do rozpoznania sprawy wyznaczono skład trzech sędziów, dalsze prowadzenie sprawy przejmuje jednoosobowo sędzia wyznaczony jako sprawozdawca.

Czynności dokonane przez sąd w składzie zgodnym z przepisami dotychczasowymi pozostają w mocy. Jednak jeżeli przed datą wejścia w życie nowelizacji z 7.7.2023 r. rozprawa została zakończona, sąd rozpoznaje sprawę w składzie zgodnym z dotychczasowymi przepisami.

Ocena słuszności wprowadzonej zmiany

Wprowadzona nowelizacją z 7.7.2023 r. zmiana składu orzekającego w postępowaniu apelacyjnym nie jest nowym zjawiskiem dla procedury cywilnej. W czasowo obowiązujących przepisach covidowych również takie rozwiązanie się pojawiło, dlatego dla dokonania odpowiedniej oceny zmiany składu trzyosobowego na skład jednoosobowy wymagana jest analiza poszczególnych kwestii:

zasady kolegialności w postępowaniu apelacyjnym;

rozwiązań covidowych jako odstępstwa od zasady kolegialności w postępowaniu apelacyjnym;

krytyki rozwiązań covidowych;

krytyki obecnie obowiązującej podstawy prawnej art. 367[1] KPC.

Zasada kolegialności w postępowaniu cywilnym

Skład sądu orzekającego jest nader istotną kwestią postępowania. Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP[8] każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Z powyższego wynika nie tylko to, jak istotne znaczenie ma skład sądu w kontekście technicznym, ale również, i przede wszystkim, ustrojowymi[9].

Zasada kolegialności stanowi zatem gwarancję realizacji praw i obowiązków wynikających z Konstytucji. W konsekwencji zatem ma ona znacznie szersze znaczenie niż tylko w postępowaniu cywilnym, jednak przed wprowadzoną zmianą legislacyjną była zachowana poprzez rozpatrzenie sprawy w postępowaniu apelacyjnym przez skład trzyosobowy.

Rozwiązania covidowe jako odstępstwo od zasady kolegialności w postępowaniu cywilnym

Obecnie obowiązująca podstawa prawna art. 367[1] KPC znajduje swoje źródło w rozwiązaniach tzw. przepisów covidowych. Zgodnie z art. 15zzs[1] ust. 1 pkt 4 ustawy o COVID-19[10] w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania tego z nich, który obowiązywał jako ostatni, w sprawach rozpoznawanych według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w I i II instancji sąd rozpoznawał sprawy w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w składzie jednego sędziego i dwóch ławników; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy.

Powyższy przepis został uchylony przez art. 28 pkt 2 ustawy z 7.7.2023 r., wprowadzającej m.in. komentowany przepis art. 3671 KPC.

Rozważania w zakresie zmian covidowych

Rozwiązania covidowe spotkały się z krytyką doktryny oraz judykatury. W literaturze przedmiotu podkreślano, że nie tylko wątpliwości budzi kwestia naruszenia zasady kolegialności w postępowaniu cywilnym, ale także sformułowanie spraw rozpoznawanych według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego[11].

Niejasne było, czy również według wskazanej podstawy prawnej powinny być rozpoznawane sprawy pozakodeksowe, czyli tam, gdzie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się odpowiednio, np. w postępowaniach grupowych.

Powyższe rozważania były również przedmiotem rozważań judykatury. W zakresie naruszenia zasady kolegialności przez wprowadzenie przepisów covidowych na uwagę zasługuje stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w postanowieniu z 29.4.2022 r., zgodnie z którym: „kolegialność składu orzekającego, będąca ugruntowaną zasadą w postępowaniach odwoławczych, zapewnia wyższy standard kontroli odwoławczej, pozwala bowiem na kształtowanie się decyzji w drodze dyskursu i ścierania stanowisk, umacnia bezstronność, niezależność i niezawisłość orzekania oraz zwiększa legitymację rozstrzygnięcia sądu w odbiorze społecznym, a tym samym jest pożądana z punktu widzenia właściwej ochrony praw stron i uczestników postępowania”[12]. W tym też orzeczeniu SN podkreślił, że okoliczność, jaką jest epidemia COVID-19, może uzasadniać zmianę składu orzekającego, ponieważ w gruncie rzeczy ma również zapewnić ochronę zdrowia sędziów[13].

Powyższe rozważania doprowadziły do wydania przez SN uchwały w składzie 7 sędziów mającej moc zasady prawnej, w której SN wskazał, że rozpoznanie sprawy cywilnej przez sąd II instancji w składzie jednego sędziego na podstawie art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy o COVID-19 ogranicza prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, ponieważ nie jest konieczne dla ochrony zdrowia publicznego i prowadzi do nieważności postępowania[14]. Uchwała SN rozwiała zatem wszelkie wątpliwości, które były wcześniej wyrażane w doktrynie i judykaturze.

Głos krytyki zmiany składu orzekającego wprowadzonej nowelizacją z 7.7.2023 r.

Obecnie wprowadzony ustawą z 7.7.2023 r. art. 3671 KPC zmieniający skład sądu orzekającego w postępowaniu apelacyjnym również spotyka się z głosami krytyki. Na etapie procesu legislacyjnego znacząca w tym zakresie była opinia Instytutu Legislacji i Prac Parlamentarnych Naczelnej Rady Adwokackiej[15]. Głównym przedmiotem jej krytyki były możliwe błędy interpretacyjne mogące się pojawić, jeśli zmiana zostanie wprowadzona. Przede wszystkim podkreślono, że wartość przedmiotu zaskarżenia (stanowiąca wyjątek dla rozpatrzenia sprawy przez skład trzyosobowy, o którym mowa w art. 3671 § 1 pkt 1 KPC) przekraczająca 1 000 000 zł nie może stanowić o standardzie orzekania, gdyż nie stanowi ona o faktycznej lub prawnej zawiłości sprawy cywilnej[16].

Ponadto w doktrynie wskazuje się, że zmiana składu orzekającego na obecne brzmienie art. 3671 KPC budzi wiele wątpliwości interpretacyjnych: od wskazanego problemu wartości przedmiotu zaskarżenia aż do kwestii określenia składu liczbowego sądu, który powinien zadać pytanie SN w postępowaniu niejawnym[17]. Do rozważenia pozostaje również podstawowe zagadnienie, jakim jest gwarancja rzetelnego procesu uregulowana w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Pojawia się zatem pytanie, czy obecna zmiana zapewnia tę gwarancję.

Wnioski

Wprowadzony nowelizacją art. 3671 KPC niewątpliwie już od procesu legislacyjnego budził kontrowersje. Znając krytykę rozwiązań zawartych w tzw. przepisach covidowych, ustawodawca powinien był uwzględnić to przy ewentualnej zmianie. Najbardziej wątpliwe jest jednak to, czy zmiana ze składu orzekającego kolegialnego na jednoosobowy zapewnia gwarancję rzetelnego procesu. Nie bez przyczyny skład sądu w postępowaniu apelacyjnym przed nowelizacją był kolegialny, gdyż w większym składzie istniała możliwość rozpatrzenia interesów stron, wątpliwości interpretacyjnych przepisów materialnoprawnych, a także zapewnienie odpowiednich dyskusji do rozważań, czy orzeczenie sądu I instancji zostało wydane w sposób prawidłowy. Wprowadzony art. 3671 KPC pozbawia strony tej możliwości, a zatem powstaje pytanie, czy pozostaje zgodny z gwarancjami konstytucyjnymi.

 

Autorki

mgr Izabela Wysocka asystent na Wydziale Prawa USWPS w Katedrze Prawa Prywatnego
Klaudia Kucinoglu studentka V roku na Wydziale Prawa USWPS

Sprawdź książki C.H.Beck z zakresu Prawo i postępowanie cywilne TUTAJ >>

 

[1] Ustawa z 7.7.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1860).
[2] M. Dziurda, Skład sądu w II instancji po nowelizacji KPC, LEX/el. 2023, s. 1.
[3] Ustawa z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1469 ze zm.); ustawa z 9.3.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 614); ustawa z 7.7.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1860).
[4] M. Dziurda, Skład sądu w II instancji po nowelizacji KPC, LEX/el. 2023, s. 4.
[5] M. Kłos, Apelacja i postępowanie apelacyjne w sprawach cywilnych. Komentarz. Linia orzecznicza, Warszawa 2024.
[6] M. Dziurda, Skład sądu w II instancji po nowelizacji KPC, s. 5.
[7] Ibidem.
[8] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483).
[9] A. Łazarska, Skład sądu drugiej instancji w postępowaniu cywilnym, Ius Novum 2022, Nr 2, s. 130.
[10] Ustawa z 2.3.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 374).
[11] Szerz. M. Dziurda, Skład sądu w II instancji po nowelizacji KPC.
[12] Postanowienie Sądu Najwyższego z 29.4.2022 r., III CZP 77/22, Legalis i powołane tam orzecznictwo. Należy wskazać, że niniejsze postanowienie zostało wydane w związku z zadaniem SN pytania, na które SN odmówił podjęcia uchwały.
[13] Ibidem. SN w tym zakresie powołał się na uzasadnienie nowelizacji wprowadzającej zmianę składu orzekającego w postępowaniu apelacyjnym.
[14] Uchwała SN z 26.4.2023 r. (III PZP 6/22, OSNP 2023, Nr 10, poz. 104).
[15] Opinia Instytutu Legislacji i Prac Parlamentarnych Naczelnej Rady Adwokackiej https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/DA39162E245F03AAC12589D30046E60B/%24File/3216-002.pdf (data dostępu: 14.12.2023 r.).
[16} Ibidem, s. 3.
[17] Szerzej M. Dziurda, Skład sądu w II instancji po nowelizacji KPC.